Ənənəvi fars millətçiliyi İranın milli kimliyini Şiəlik üzərinə bina etməyə çalışan millətçi hərəkatdır və XIX əsrdə Qərbçilik əleyhdarı kimi meydana çıxmışdı. Hərəkət nöqtəsi dini və milli hisslər olan bu hərəkat qərbi şər və şərin mənbəyi olaraq qəbul edirdi. Fars dilini İslamın ikinci dili, şiəliyin birinci dili kimi qəbul edirdi. Özünü siyasi İslamla eyniləşdirən ənənəvi fars millətçiliyi 1979-cu ildə baş vermiş İslam inqilabı nəticəsində iqtidara gəlmişdir. Siyasi İslam faktorunu ön plana çıxaran ənənəçilər millətçilik tezislərini gizlədərək kiçik və orta iş adamları, dindar vətəndaşlar və mollar arasında özünə ictimayi dayaq tapa bilmişdi.

İran əhalisinin təxminən 85% şiə məzhəbinə mənsubdur. İran coğrafiyasında yaşayan müxtəlif etnik qrupların ortaq dəyəri olan şiəlik ənənəçilər üçün əlverişli zəmin təşkil edirdi. Beləcə İranın müasir tarixində ilk dəfə millətçilik dindar zümrə tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Əslində isə bu hərəkat keçmişə uzanan tarixi köklərə malik idi. 1890-cı ildə baş vermiş «Tütün üsyanı» ənənəvi fars millətçiliyinin çıxış nöqtəsidir. İngilis iş adamı Talbot İrandakı tütün istehsalı və satışını 50 il müddətinə inhisara almışdı. İş adamları və mollalar bundan narahat olmuşdular. Seyid Cəmaləddin Əfqaninin(Esdabadi) müdaxiləsi ilə tacirlər və mollalar dövrün Mərci-i Təqlidi Mirzə Həsən Şiraziyə müraciət etimişdilər və o da «tütün istehlakının şəriətə zidd olduıu» haqqında fitva vermişdi. Tütün istehlakı qadaıasının dini məna qaznması səbəbi ilə xalq tütün istehlakına geniş çapda etiraz etməyə və sulu qəlyanları sındırmaıa başlamışdı. «Tütün üsyanı» ruhanilərə və təqlid mərcinə siyasi kimlik qazandırmışdı. Tacirlər və mollalar qərbə və qərbçiliyə qarşı yeni cəbhə açmışdılar və bu cəbhə dini və millətçi tezisləri özündə birlişdirirdi.

Ənənəvi millətçilik adlandırdııımız bu faktorun nəzəri təməli Seyid Cəmaləddin Əfqani/Esedabadi tərəfindən atılmışdı. Seyid Cəmaləddin Əfqani 1836-cı ildə Həmədanın Əsədabad kəndində dünyaya gəlmişdi. O, ilk dini təhsilini Qəzvində almış sonra isə İraqın Nəcəf şəhərində davam etdirmişdi. [21] Hindistan, Əfqanstan, Osmanlı və Avropaya səyahət edən Əfqani 1886-cı ildə İrana qayıtmışdı. Mübarizəsinin əvvəlində saraya təsir göstərmək istəyən Seyid Cəmaləddin Əfqani şah sarayında özünə tərəfdar tapa bilmədiyi üçün ziyalılara və ruhanilərə üz tutmuşdu. Əfqani fikirlərinə «Müsəlmanlar niyə zəiflədilər?» sualı ilə başlayırdı. Onun məqsədi müsəlmanları itirdikləri ehtişama qovuşdurmaq idi.Əfqani İranın, iranlıların və bütün müsəlmanların geri qalmışlııının səbələrini despotizmdə və dini qurumların degenerasiyaya uıramasında görürdü. Onun qənaətinə görə bu səbəbləri aradan qaldırmaq üçün İslam dinini xürafələrdən təmizləmək, despotizmi ləıv etmək və milli hökumət qurmaq lazım idi.. Əfqani mübarizəsini sadəcə iranlılar üçün deyil bütün müsəlmanlar üçün «qurtuluş yolu» tapmağa həsr etmişdi. Əfqaninin Pan-İslamizmi bunun üçün bütün müsəlman ölkələrini öz irqlərinə geri qayıtmaıa çağırırdı. O, özünü millətçi hesab etmirdi.[24] O, iki növ birliyin mümkün olduıunu deyirdi, din və dil birliyi. Əfqani dil birliyini din birliyindən daha əhəmiyyətli sayırdı və birləşdirici ünsür kimi dilin önəmini vurgulayırdı. O, millətçi və dinçi hərəkatları bir bayraq altında birləşməyə çaıırırdı. Bunun üçün də Əfqani millətçiliyi laisist (sekular) düşüncədən azad olmağa çaıırırdı.

Əfqaninin həm İranda həm də Osmanlı və Misirdə siyasi İslamın yaranması prosesinə mühüm rolu olmuşdur. Qərbi və qərbpərəst düşüncəni Asyadan, xüsusən də Orta Şərqdən qovmağa çalışan Əfqani dini və millətçilyi bu işdə əvəzsiz rol oynayacaq iki mühüm ünsür hesab edirdi. Onun İranda həyata keçirdiyi bütün fəaliyyətlər bu istiqamətə yönəlmişdi.

İranda 1906-cı ildə baş vermiş Məşrutə hərəkatında mühüm rol oynamış şəxslərin böyük əksəriyyəti Əfqaninin fikirlərindən ruhlanmış insanlar idi. Şeyx Hadi Nəcmabadi, Mirzə Yəhya Dövlətabadi və Mələk-ül-mütəkəllimin belə şəxslərdən idilər. Ənənəvi fars millətçiliyinin və siyasi İslamın meydana gəlməsində mühüm rol oynamış digər bir şəxs də Mirzə Məhəmməd Hüseyn Naini idi. Naini də Əfqani kimi öz fikirlərinin çıxış nöqtəsi olaraq müsəlmanların geri qalmışlığı və Avropalıların tərəqqisini əsas götürmüşdü. Naini müsəlmanların geri qalmışlııının əsas səbəbi kimi despotizmi göstərirdi. O, öz məfkurəsini 4 əsas başlıq altında təqdim edirdi:

1- Hökumətin mövcudluıu zəruridir

2- Milli hökumət qurulmalıdır

3- Hökumət İslami vəzifələrini icra etməlidir

4- İki növ hökumət mövcud ola bilər, ölkədəki hər şeyi öz malı olaraq görən və vəzifəsini icra etmək üçün iqtidarda olan hökumət.

Göründüyü kimi Naini İslami dəyərləri mənimsəmiş və bunları milli dəyərlərlə birləşdirərək öz vəzifəsini icra edən hökumət anlayışına sahib idi. Naini İranda İslamçılıq düşüncəsini Məşrutiyət, demokratiya və millətçiliklə birləşdirməyə çalışan tanınmış mütəfəkkirlərdən biri idi.

Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə (1924-1979) ənənəvi fars millətçilərinin mühüm nəsli meydana gəlmişdi. Pəhləvilərin ifrat qərbpərəstliyinin bu nəslin meydana gəlməsinə güclü təsiri olmuşdur. Seyid Fəxrəddin Şadman, Cəlal əl-Əhməd, Nəxşəb və Əli Şəriəti bu nəslin tanınmış simalarındandır. Bu mütəfəkkirlər İran milli kimliyini qərbdə və ya kommunizmdə deyil İslamda axtarmışdılar. Anti-qərb cərəyanı kiçik və orta iş adamları və ruhanilər tərəfindən geniş çapda dəstəklənirdi. Onlar üçün qərb dəyərləri və həyat tərzi qərb hegemoniyasının təsir vasitələri idi.

İranın siyasi düşüncə həyatında qərb və qərbçilik əleyhinə yazılmış ilk əsərin müəllifi Seyid Fəxrəddin Şadmandır. Çox da məşhur olmayan S.F.Şadman anti-qərb fikirləri ilə ənənəvi fars millətçiliyinin formalaşmasında önəmli rol oynamışdı. Şadman 1907-ci ildə ruhani ailəsində dünyaya gəlmiş, dini təhsil almış və Parisdə siyasi elmlər sahəsində doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi. 1948-ci ildə Müsəddiq hökumətində Milli İqtisadiyyat naziri işləmiş Şadman 1952-ci ildə ölmüşdür.

Tarix, siyasət və ədəbiyyat sahələrində yazılar yazan Şadmanın toxunduıu mövzuların mərkəzində İran və müasirləşmə dururdu. Onun nəşr etdirdiyi ilk yazısı və ölümündən bir müddət əvvəl yazdığı son yazısı da müasirləşmə haqqında idi. Şadmana görə qərb İran milli kimliyndəki böhranın mənbəyidir. 150 illik keçmişə malik bu böhran müasir dövrdəki bir çox degenarisiyanın əsas səbəbidir. Şadman dili milli kimliyin ən birinci ünsürü hesab edirdi. İranlı kimliyinin qorunması üçün fars dilinin qorunmasını vacib sayırdı. Fars dili qərb qarşısında qalxan olmalı idi. Şadmana görə din cəmiyyət həyatının ehtiyac duyduğu əsas ünsürdür. O, dini sahədə islahatın gərəkliliyini vurıulayırdı.

Şadmanın ölümündən sonra onun başlatdığı anti-qərb cərəyan daha geniş vüsət aldı. Bu cərəyan daha sonralar mübarizə vasitəsi kimi fars dili qədər şiəliyin də önəmini vurğulamağa başlamışdı.

Cəlal əl-Əhməd adı İranda anti-qərb düşüncəsi ilə eyniləşmişdi. Cəlal əl-Əhməd müəllifi olduğu «Qərbzədəgi» adlı əsərdə qərbi və qərbçiliyi şiddətli tənqid etmişdi. Roman və hekayə yazıçısı olan Cəlal əl-Əhməd İranda «instinktiv ədəbiyyatın» təmsilçisi idi və 1960-cı illər İranında cəmiyyətin fikri həyatına güclü təsirə malik idi. Əl-Əhməd 1923-cü ildə ruhani ailəsində doğulmuşdu. Gənc yaşlarında Tudəh partiyasının üzvü olan əl-Əhməd marksizmin təsiri altında yetişsə də həyatı onun dinə münasibətini dəyişmişdi. O, İran siyasi təfəkkürünə «Qərbzədəgi» və «Dər xidmət və xəyanəte roşənfekran» (Ziyalıların xidmət və xəyanətləri haqqında) adlı iki əsər miras qoymuşdu. Qərbçiliyi cəmiyyətin patalogiyası hesab edən Şadman «Qərbzədəgi» adlı əsərində qərbçiliyi vəba xəstəliyinə bənzədirdi. O, deyirdi: «bu aydındır ki, biz qərbin mənəvi istilası qarşısında özümüzü, mədəni-tarixi kimliyimizi qoruya bilmədik və məhv olduq” . Əl-Əhməd qərbçiliklə mübarizədə dini ön plana çıxarırdı. Ona görə din anti-qərb mübarizədə mühüm silah olmalı idi.[33] Əl-Əhməd İranın şiə kimliyini quraraq onu qərb əleydarı siyasi mübarizəyə sövq etməyə çalışırdı.

Əl-Əhməddən ilham alaraq «əslə qayıdış» nəzəriyyəsini ortaya atmış Əli Şəriəti ənənəvi fars millətçiliyinə ciddi təsir göstərə bilmişdi. Əli Şəriəti 1932-ci ildə Xursan vilayətinin Məzinan qəzasında dünyaya gəlmişdi. Məşhur ruhani Məhəmməd Tağı Şəriətinin oğlu olan Əli Şəriəti dini təhsil almış və öz dövrünün din alimlərinin fikirlərindən bəhrələnmək imkanına malik olmuşdur. Gənc yaşlarından etibarən siyasətlə yaxından maraqlanmaıa başlayan Əli Şəriəti Fransa Sarbon Universitetində din sosyalogiyası və tarixi sahəsində doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi. Fransada yaşadığı müddətdə G. Qorviç, Jean Paul Sarte, Jak Berq və Lui Masinon kimi mütəfəkkirlərin fikirlərindən faydalanmışdı. O, bu ölkədə təhsil aldığı vaxt Əlcəzairdəki istiqlaliyyət hərəkatının da yaxından müşahidə etmiş və Frans Fanonla tanış olmuşdu. Əli Şəriəti 1963-cü ildə İrana qayıtmışdı. 1965-ci ildən etibarən Hüseyniyə İrşad adlı dini mərkəzdə mütəmadi mühazirələr oxumaıa və konfranslar verməyə başlamışdı. 6 illik bu fəaliyyət dövrü Ə.Şəriətinin həyatının siyasi nöqtəyi nəzərdən də ən məhsuldar dövrü olmuşdur.

Əli Şəriəti belə hesab edirdi ki, «üçüncü dünya insanı bir çox cəhətdən dinlə bağlı olan mədəni kimliyinə qayıtmayacağı təqdirdə imperyalizlə mübarizə apara bilməyəcəkdir». Ə.Şəriətinin qənaətinə görə üçüncü dünya insanı halüsinasiyaya məruz qalmış insandır. Bu tip insan alçaldılmış, iradə və seçki gücünü itirmiş, öz tarixi, mədəni və mənəvi mənbələrindən məhrum olmuş insandır.[35] Bu insan «özünün» deyil «başqasının» həyatını yaşayır. Şəriətiyə görə «başqası», yəni qərb, bizi öz mədəni və mənəvi qaynaqlarımızdan məhrum etmişdir. Üçüncü dünya insanı öz zəngin mədəni mirasından faydalanmaq üçün mütləq «əslə qayıdış»ı gerçəkləşdirməlidir. Onun millətçilik anlayışını məhz bu «əslə qayıdış» nəzəriyyəsi çərçivəsində analiz etməyə ehtiyac vardır.

Şəriətiyə görə;

- Millətçilik, öz bəşəri mənliyimizə və bizim şəxsiyyətimizi formalaşdırmış mədəniyyət və mənəviyyatımıza qayıtmaqdır.

- Millətçilik, yəni öz mədəniyyətimə qayıtmaıım, yəni özüm olmam, yəni şəxsiyyətimə sahib olmam, yəni öz tarixi, dini və mənəvi dəyərlərim üzərində şəxsiyyətimi formalaşdırmaıımdır.

- Millətçilik, müstəmləkəçilik və imperyalizmə etiraz forması kimi meydana çıxmışdır. Məntiqli, elmi və mütərəqqi bir mövqedir.

Əli Şəriətinin fikrinə görə İranda milliyət dinlə bütünləşmişdir, «iranlı müsəlman, yəni şiə nə qədim İranın, nə də sami (ərəb) İslamın mühsulu deyildir, bu yeni bir cərəyandır». Tarixdə analoqu olmayan bu cərəyan iki mədəniyyətin müştərək məhsuludur. Din mədəniyyəti formalaşdırır və özü mədəniyyətə çevrilir. Bu kontekstdə millət və mədəniyyət məfhumları ayrılmaz bir bütün içində qaynayıb qarışmışdır. İran və İslam ünsiyyəti 14 əsr boyunca möhtəşəm və zəngin bir mədəniyyəti meydana gətirmişdir. Bu mədəniyyətin içində İranla İslamı bir birindən ayırmaq artıq mümkün deyildir. Beləcə Şəriətinin məfkurəsində İranın milli kimliyi ilə şiəlik bir bütünü təşkil edir. Başqa sözlə Şəriətinin milliyətçiliyi ilə din anlayışı bir birini tamamlayır.

Mürtəza Mütəhhəri İran İslam respublikasının ideologu olaraq tanınan bir şəxsdir. M.Mütəhhərinin fikirləri bəzən İran dövlətinin rəsmi fikirləri kimi qəbul edilirdi. M.Mütəhhəri Xorasanda dünyaya gəlmişdi. Ruhani olan Mütəhhəri bir çox mövzularda qələmə alınmış əsərlərin müəllifidir. O, 1979-cu il inqilabında fəal iştirak etmiş, İnqilab Şurasıın qurucularından biri olmuşdur və 1979-cu ildə Furqan adlı bir təşkilat tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Mütəhhəri millətçilik haqqındakı düşüncələrini «İran-İslam, Qarşılıqlı Xidmətlər» adlı kitabında açıqlayır. Mütəhhəri bu kitabı müasir fars millətçiliyinə rəddiyyə olaraq qələmə almışdı. Bu əsərində müasir fars millətçilərinin anti İslam fikirlərinə cavab verməyə çalışmış Mütəhhəri millətçiliyi mənfi və müsbət olaraq iki qismə ayırmışdı. Mənfi millətçiliyi digər xalqları xor görən və alçaldan millətçilik olaraq tövsif etmişdir. Ümmətçilik haqqında yazsa da, müəllifin bu əsərdə, əsas məqsədi İranla İslam arasında heç bir ziddiyyətin mövcud olmadııını sübut etməyə çalışmaq olmuşdur. Mütəhhəriyə görə İslam İran ictimaiyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir. Çünki İslam İranda dərin tarixi köklərə malikdir. İranlıların İslama böyük xidmətləri olmuşdur. İslam şərqə və cənubi-şərqə, Orta Asiyaya, İndoneziya, Malaziya və Hind okeanı hövzəsinə iranlılar vasitəsi ilə çatmışdır.[38] İslam mütəfəkkirlərinin böyük əksəriyyətini iranlılar təşkil edirlər. Mütəhhəri İslam və ərəb məfhumlarını bir birindən ayırır. Mütəhhəriyə görə Üməyyə ailəsi (Əməvilər) ərəblərin üstünlüyünü iddia edirdi və ərəblərə imtiyazlar vermişdi. İslamın gəlişindən sonra İranda baş vermiş bir çox qiyam İslama deyil ərəblərə qarşı yönəlmişdi. Ərəblərin bu üstünlük iddiaları iranlıların şiəliyi mənimsəmələrində mühüm rol oynamışdı.

Ənənəvi fars millətçiliyi 1979-cu ildə İran İslam respublikasının simasında siyasi obyektə çevrilə bilmişdi. İran milli kimliyini şiəlik olaraq müəyyənləşdirən dövlət, digər dini, etnik və mədəni qrupların varlııını inkar və məhv etmək yolunu seçmişdir.