“Papa istefa verməsəydi, problemlər yaradacaqdı”

İçərişəhər “Cümə” məscidinin imam-camaatı, ilahiyyatçı-filosof, DEVAMM-ın sədri Hacı İlqar İbrahimoğlunun “Qafqazinfo”ya müsahibəsi

- Söhbətimizə Roma Papası haqda sualla başlamaq istəyirəm. Roma Papasının qalmaqallı istefasından bir ay vaxt keçsə də, istefanın əsl səbəbləri haqda hələ də müzakirələr davam etməkdədir. Məlum olduğu kimi, Papa istefa edə bilməz, imtina edə bilər. Sizin bu mövzuda şərhiniz necədir?
- Hər kəsə aydındır ki, günümüzdə katolik kilsəsi xristian dünyasının əsas mənəvi mərkəzlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də müəyyən mənada əsas siyasi mərkəzlərdən biridir. Katolik kilsəsi və onun ətrafında baş verənlərə mütləq dünyada baş verən proseslər kontekstində baxılmalıdır. Bu, əlahiddə dini lokal hadisə deyil. Roma Papasının istefasının gerçək səbəbləri, vaxtı gələndə daha dəqiq bilinəcək. Eyni zamanda, bunun davamında çox ciddi hadisələr baş verib. PKK sürəci ilə bağlı dünya miqyasında ciddi hadisələr, “Mavi Mərmərə” olayı ilə bağlı üzr istəmə və s. baş verib. Hazırda bir neçə nəzər və düşüncə var. Papa gerçəkdən də özündən sonrakı yeni mərhələnin başlanmasına görə istefaya gedib və bu, özünün fərdi və könüllü seçimi ilə bağlı olan məsələdir. Ən sadə yanaşma budur.
Digər yanaşma isə bundan ibarətdir ki, mövcud dönəmdə bəzi təhlilçilər qeyd edirlər ki, kilsə daxilində ciddi kompromatlar mövcud idi. Papa istefa etməsəydi, problemlər yaradacaqdı. Bir az da daha detallara gedən təhlilçilər isə qeyd edir ki, ümumilikdə bu gün katolik kilsəsinin imicini yaxşılaşdırmaq istiqamətində addımlara ehtiyac var idi. Bu gediş və bundan sonra gələn yeni bir insan əslində, o namizədlər arasında ən az ehtimal olunan və bir neçə səciyyəvi xüsusiyyətləri - sadəliyi, təvazökarlığı və bu kimi - ilə seçilən olmalı idi. Burada ümumi nəqliyyatdan istifadə etmə, futbol fan-klubunun üzvü olma, internetden istifadə etmə, müxtəlif ayinlər vaxtı camaatın içində dayanmaq kimi xüsusiyyətləri əsas götürdülər. Fransis də, gələn kimi bu imicini daha da bərkidən addımlar atdı. Ənənəvi saraydan imtina edir, qızıl taxtı adi kürsü ilə əvəzlədi və.s Düşünürəm ki, bunlar piar elementi olaraq da, katolik kilsəsinin dünya miqyasında imicinin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Bunlar da təsadüfi deyil. Bu, eyni zamanda dünyada çox ciddi İslam oyanışını və dünyada mövcud olan eqzistensial tələbatları həm də bir növ nəzərə alaraq atılan addımlardır.

-Təhlilçilər istefanın əsas səbəbi kimi uşaqlara qarşı tətbiq edilən cinsi zorakılq hadisələrini göstərir. Katolik dünyasında zaman-zaman bu məsələ aktual olub. Kardinallarla yanaşı, XVI Benediktin də belə bir məsələyə qarışdığı iddia olunur...
- Bu məsələ illər ərzində vaxtaşırı olaraq qaldırılır. Sadəcə olaraq, mən bunun sırf bu məsələ ilə bağlı olduğunu düşünmürəm. İstefa verənin, yəni XVI Benediktin bioqrafiyası özü mürəkkəb idi. Yeniyetmə, cavanlıq dövründə bəlli bir nasist hərəkatında (“Hitleryugend”) iştirakı, inkvizisiya məhkəməsinin aparıcı adamı olması, ilk gəldiyi dövrlərdə islamofobik çıxışları ilə yadda qalıb. Daha öncəki Papanın yaratdığı sülh imicinə çox ciddi zərbələr vurub. Mənə elə gəlir ki, nəhayətdə katolik kilsəsinin alt tavanının da təlabatları nəzərə alınaraq, Benediktin günün çağırışlarını qarşılamaq iqtidarında olmaması anlaşıldı. Yeni Papanın Avropa xaricindən də olması yeni bir mərhələ idi.
- Yeni seçiləcək Roma Papasının zənci olacağı ilə bağlı yanaşmalar da var idi. Bunu katolik dünyasında da irqi ayrı-seçkiliyə son qoymaqla əlaqələndirirdilər. Necə ki, Amerika tarixində ilk dəfə bir zəncinin prezident seçilməsi baş tutdu. Konklavda da iki zənci var. Amma bu, baş vermədi...
- Bu, o qədər gözlənilməz olmazdı. Burada Obama ilə sinxronlaşma prosesi gedərdi. Əksinə, hamı deyərdi ki, bu, ümumi bir sürəçdir. Düşünürəm ki, hal-hazırda təvazökar həyat tərzi yaşayan birisinin, ümumiyyətlə Vatikanda ciddi islahatlara gedə bilən birisinin taxta gətirilməsi və bunun hara aparıb çıxaracağını zaman göstərəcək.

-Yeni Papa Fransis katolik və İslam dünyasına dini və siyasi baxımdan hansı töhfələr verə bilər?
- İlk günlər bu haqda məlumatlar az idi. Bir qədər araşdırmalar apardıq. Argentinada olduğu müddətdə islami icma ilə yaxşı münasibətləri olub. Hətta Həzrət Əlinin (ə) adına mərkəzə də baş çəkib. Yəni islamofobik deyil, islamla, müsəlməanlarla münasibət qurmaları olub. Amma çox şeyi zaman göstərəcək. Argentinada bunu etmək bir şeydir, papalıq miqyasında etmək başqa şeydir. İlk çıxışlarında da bu mövzuya yüngülvari işarələr verdi.

- Papalıq tarixində bir ənənə var. Benedikt adını daşıyan Papalar, keçid dövrü Papaları kimi xatırlanır. Ondan sonra gələn Papalar dünyada inanclara təsir etmək baxımından güclü olublar.
- Açığı, mən özümü katoliklik üzrə mütəxəssis saymıram. Ümumi kontekstden təhlil edə bilərəm. Bu qədər dəqiqliklər ətrafında fikir yürütmək mənə çətin olar. Dünyanın yeni çağırışları var. Bu çağırışlara da nə qədər əməl edəcəklərini biz görəcəyik. Çünki, İslam dünyasında da çox ciddi gəlişmələr var. Ərəb baharından bu yana İslam oyanışı deyilən bir fenomen ortadadır. XXI əsrdə tam yeni çağırışlar var.

- Yeni Papa ilə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi (QMİ) əməkdaşlığı dinlər və mədəniyyətlərarası əlaqələrə yenilik gətirə bilərmi?
- Ümumiyyətlə, həmişə həddən artıq şüarçılıqdan ibarət olan mövzuları deyil, əməli praktik məsələlərin tərəfdarı olmuşam. Təəssüflər olsun ki, dinlərarası dialoq daha çox sadəcə müzakirə mövzusudur. Ortada əməli proses yoxdur. Birləşmələr, konkret işlər ətrafında ola bilər. Düşünürəm ki, bu gün inanclı dünyanın bir çox təmsilçilərində - səmimi müsəlmanlarda, xristianlarda, yəhudilərdə ümumi məxrəclər ətrafında birləşmək imkanları, sözsüz ki var. Bu, qloballaşan dünyada ailə institunun, dəyərlərin ayaq altına alınması mövzularıdır. Bu mənada inanclı insanlar dünyada ciddi platformalarını qurmalıdırlar. Ailə institutu sıradan çıxarılır, əxlaqsızlıq və fəsad adiləşdirilir, az qala dəyərə mindirilir.

- Həm də katolik kilsə tarixində ilk dəfə yeni Papanın andiçmə mərasimində İstanbuldan Konstantinopol pravoslav kilsəsinin yepiskopu partiarx I Varfolomey də iştirak etdi...
- Dünyada inteqrasion proseslər gedir. Xüsusən Avropa və Qərb daxilində bu proselər daha da sürətlənir. Bü gün qütbləşmə daha çox İslam dünyasına qarşı yönəlir.

- Məsələn, hazırda da davam edən Myanmada müsəlmaların kütləvi şəkildə qırılması prosesi. Bunun qarşısını almaq mümkündürmü?
- Dünya gücləri bu mənada özlərini qeyri-dürüst aparırlar. Bəhreyndə dəhşətli cinayətlər baş verməkdədir. Amma oxşar situasiya olan Liviyada həmin dönəmdə dərhal hərbi əməliyyatlar başlandı. Bəhreyni isə heç kəs “görmür”. Myanma ilə bağlı da bu gün oxşar situasiyadır. Burada və digər yerlərdə kifayət qədər ağır hadisələr baş verir, amma müdaxilə yoxdur. Mövzu dünyanın siyasi güclərinin hədəflərinə, maraqlarına dirənəndə, o zaman dərhal operativ qərarlar çıxarırlar. Təbii ki, Myanmada baş verənləri günümüzün dəhşətli olayı kimi qiymətləndirirəm. Vaxtilə Xocalıda, Qəzzada baş verənlərin başqa bir səhifəsi kimi dəyərləndirirəm. Amma dünya miqyasında buna hələ də yetərincə reaksiya yoxdur.
- Katolik dünyasından keçək ölkəmizə. Hazırda ölkədə dini etiqad azadlığı sahəsində vəziyyət necədir?
- Azərbaycanda hazırda dini etiqad azadlığı sahəsindəki vəziyyət başqa sahələrdəki vəziyyət kimidir. Necə ki, başqa sahələrdə vəziyyət acınacaqlıdır, burada da elədir. Ümumiyyətlə, insan haqları ilə bağlı olan azadlıqlar adacıqlara bölünüb, baxılmalı olan proses deyil. Bu mənada məsələlər bir- birinə bağlıdır. Son 3-4 ildə olanları nəzərə alsaq, bu sahədə vəziyyətin daha da ağırlaşdığını qeyd edə bilərik.

- Ağırlaşan məsələlər hansıladır?
- Ümumiyyətlə, dini etiqadla bağlı üç mühüm nöqtəni vurğulamaq olar. 1) Təhsil müəssisələrində hicab örtüyü məsələsinin məhdudlaşdırılması. Bu, demək olar ki, bütün inanclı ailələrə aid olan məsələdir. 2) 100-ə yaxın inanclı insan həbsə atılıb. Son illərdə heç vaxt belə olmamışdı. Bunların bəziləri mövcud problemləri tənqid etdiyinə görə, bəziləri dəxli olmadan repressiya burulğanına düşərək, həbs olundular. Bunlar vicdan və siyasi məhbus kimi dünyada da tanınır. 3) Dini ədəbiyyatla bağlı senzura var. Son dönəmlər isə xütbələrin reqlamentləşdirilməsi cəhdləri edilir. Bu, onu göstərir ki, məsələ inanc mühitində olan prosesləri reqlamentləşdirmək və nəzarətə götürmək cəhdləri stratejisinin tərkib hissəsidir. Bu da qətiyyən produktiv deyil. Bunlar inancın gerçək yaşamına da mane olan məsələlərdir.

- Hacı, sizi müxalifətin şeyxülislamı kimi qəbul etmək olar?
- Şeyxülislamlıq sistemini qəbul etmədiyim üçün, o cür qəbul edilməyi də bir az absurd sayıram.

- Ona görə soruşdum ki, hazırkı şeyxülislam iqtidarın mövqeyini müdafiə edir. Siz də müxalifətdəsiniz. Bir gün bu müxalifət hakimiyyətə gəlsə, siz onun iqtidarının şeyxülislamı ola bilərsiniz...
- Ümumiyyətlə, iqtidar və ya müxalifət və yaxud başqa bir yön adında bölgülərə fərqli müstəvidə baxıram. Mən inanclı müsəlman insanam. Allah qarşısında bir bəndə kimi öz vəzifələrim, missiyam var. Onların təmini və həyata keçməsi üçün fərdi və ictimai həyatımda öz çalışmalarım var. Mənim öz platformam var. Platformam bundan ibarətdir ki, biz bu dünyaya Allah bəndəsi olmaq üçün gəlmişik. Əgər hansısa normal qanunları işləyən, azadlıqları olan ölkədə olsaydıq, yəqin ki, mən akademik təhsilimdən sonra ən sevdiyim işlə - araşdırmaçılıq, müəllimlik istiqamətində məşğul olacaqdım. Və zatən, 13 il bundan öncə təhsildən döndükdən sonra, vətənimdə məhz bununla da məşğul olmağa başlamışdım. Təqribən 1999-2000-ci illərdə. Bununla yanaşı, “Cümə” məscidi icması etimad göstərərək, ilk dəfə məni imam-camaat seçmişdilər. Ruhani kimi də məsciddə öz xidmətimi göstərirdim. Bu, mənim daha çox mənəvi mövzularımdır. Sonra elə alındı ki, biz insan haqlarının müdafiəsi ilə məşğul olmağa məcbur olduq. Biz gördük ki, 1999-2000-ci illərdən başlayaraq, inanclar məsələsində problemlər var. O vaxt da gördük ki, müdafiə olunmada ikili standartlar var. Bəzi mövzuları ürəklə müdafiə etməməklər var. Çox az istisnalar var idi. Dinlə və inanclılarla bağlı ehtiyatlı davranma bu gün də davam etməkdədir. Biz o vaxt insan haqları müdafiə qurumu olan DEVAMM-ı yaratdıq. Bu sahədə təhsilimi və bilgilərimi artırmaq üçün Varşavadakı Beynəlxalq İnsan Haqları məktəbini, bundan əlavə, ATƏT-in İnsan Haqları ilə bağlı 2-illik tam proqramını bitirdim.
2003-cü ildə ölkədə demokratik dəyişikliklər dönəminin zərurətini hiss edərək, demokratik düşərgəyə dəstək verdik. O vaxta qədər müxalifət liderlərinin heç biri ilə şəxsi “salaməleykimiz” də olmamışdı. Bəli, Hikmət Hacızadə, Arzu Abdullayeva, İsaxan Aşurov, Leyla Yunus, Zərdüşt Əlizadə, Əli Abbasov, Niyazi Mehdi kimi vətəndaş cəmiyyətinin ünlü simaları ilə dost və həmkar münasibətlərimiz var idi. Amma İsa Qəmbər və ya başqa liderlərlə şəxsi münasibətim yox idi. Mən İsa Qəmbəri axırıncı dəfə tələbə olarkən, 1991-92-ci illərin hərəkat dövründə görmüşdüm. Bizim universitetdə İsa Qəmbər çıxış etmişdi. Biz ona sual vermişdik ki, Azərbaycan bayrağındakı bu rənglərin prioritetlərini necə görürsünüz?. Cavab vermişdi ki, bu rənglərin paralel inkişafını zəruri görürəm. Üstündən illər keçəndən sonra həbsdən çıxdığımızda bu söhbəti xatırlamışdıq...
2003-cü ildə həbsə atıldıq. Ümumiyyətlə, məsələlərə aidiyyatımız olmadan həbs edildik. Bir neçə aydan sonra bütün dünya bizi vicdan məhbusu kimi tanıyandan sonra, biz həbsdən çıxdıq. Həbs zamanı bir çox siyasilərlə tanış olmuşam. Pənah Hüseyn, Rauf Arifoğlu, Sərdar Cəlaloğlu, İqbal Ağazadə, Arif Hacılı, İbrahim İbrahimli, Sülhəddin Əkbər və s. Bu da bir mərhələ idi.
2005-ci ildə təbii olaraq ölkədəki demokratik proseslərin zəruriliyini nəzərə alaraq, demokratik düşərgəyə yenidən dəstək verdik. 2010-cu ildə İctimai Palata yaranarkən də, biz bunun əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Koordinasiya Şurasında təmsil olunmağa qərar verdik. Bundan əlavə də ölkədə demokratik dəyişikliklərə yönəli bütün ciddi təşəbbüslərə dəstək veririk. Bir çox hallarda birbaşa qatılmasaq da, dəstəyimizi bu və ya digər formada göstəririk.
Bundan əlavə, inanclılar üçün xəbərlər fəzasının kasadlığını nəzərə alaraq, “Dəyərlər” (“deyerler.org”) xəbər portalını yaratmalı olduq. Bu media təsisatının artıq 7 yaşı var. Gündə təqribən 30-35 min oxucusu olan portaldır.
Bunları ona görə sadalayıram ki, biz bu işləri üzərimizə düşən vətəndaşlıq borcu kimi etmişik. Mən hal-hazırda da elmi akademik konfranslara qatılıram, müxtəlif jurnallarda yazılarım çıxır. Amma sırf elmi-akademik işlərlə bugünkü Azərbaycanda günün 24 saatını məşğul olmaq - absurd olardı. Ona görə də bu gün ölkədə demokratik dəyişikliyin baş verməsi, ölkə insanının ləyaqətli yaşamaq hüququnun təmini üçün əlimizdən gələni edirik. Bunu edərkən, müxtəlif yanaşmalar olacaq. Bunlar da təbiidir. Sualınıza qayıtdıqda isə, ümumilikdə hesab edirəm ki, bütövlükdə dini icmalar müstəqil olmalıdır. Hər bir icma da öz imamını, imam-camaatını özü müəyyən etməlidir. Ümumilikdə, hakimiyyətin kimisə təyin etmə və yaxud məsləhət görmə, hətta pərdəarxası bunu etməsi - yolverilməzdir. Bu, inanclı mühitin özünün istəyi və iradəsi ilə olmalı olan bir prosesdir. Nə bügünkü iqtidar dini camiənin mənəvi liderlərinin kimin olmasını təyin etməlidir, nə də hər hansı demokratik düşərgə. QMİ-yə gəldikdə, bu, Çar dövründə yaradılmış bir qurumdir. Sovet dövründə də saxlanılıb. Adətən, bunların hədəfi - inanclı kəsimi nəzarətdə saxlayıb, daha çox iqtidarlara xidmət elətdirmək olub. Bu praktikadan da imtina etmək lazımdır. Dövlətin marağı ilə iqtidarın marağı - ayrı şeydir. Dövlətin marağı ilə inanclıların marağı həmişə üst-üstə düşür. İqtidarlar gəlib-gedəndir. İnanclılar heç vaxt iqtidarın maraqlarına xidmət etməməlidir. Məni tanıyan insanlar yaxşı bilir ki, kifayət qədər müstəqil, öz düşüncəsi olan və bütün istiqamətlər üzrə fəaliyyət göstərən insanam. Ümumiyyətlə, özümü də hər hansı dairə və çərçivədə də məhdudlaşdırmağı da xoşlamıram. Qəbul etmirəm.
O ki, qaldı siyasi prosesə, bu proseslərdə iştirakı hər bir fəal insan üçün şərəf bilirəm. Hesab edirəm ki, vətəndaş mövqeli hər bir inanclı insan imkan daxilində siyasi proseslərdə iştirak etməlidir. Siyasətə qoşulmayacaqsa, onun həyatına qoşulacaqlar. Gerçək siyasəti çirkin və mənfi fəaliyyət deyil, əxlaqlı və dürüst işlərdən biri bilirəm. Siyasəti çirkli edənlər – qeyri-dürüst fərdlərdir. Əgər siyasət – insanlara xidmətdirsə, bu, bir ibadətdir.

- Belə anlaşıldı ki, hazırkı şeyxülislam inancların marağının təmin edilməsinə əngəl yaradır...
- Bu qurumun Çar imperiyasından başlayaraq fəlsəfəsi əsasən bundan ibarət olub. Gerçək islamın inkişafına mane yaradan qurum olub. Sovetlərdən sonra proses hələ indi-indi formalaşmaqdadır. Azərbaycanda absurd situasiya yaşanır. Hakimiyyət hətta özünün bəyəndiyi, təyin etdiyi və önəm verdiyi şeyxülislamın da dinlə bağlı sözünə qulaq asmır. Məsələn, hicab məsələsi ilə bağlı QMİ sədri dəfələrlə çıxış edərək bildirib ki, bu, yanlış qərardır. Hətta onun deməsinin də əhəmiyyəti itib. QMİ qadağalara qarşı aktiv çıxış etməsə də, onları dəstəkləməyib də. Hicab qadağasının da zərərli olmasına bu və ya digər dərəcədə işarə edib. Azanla, məscidlərin sökülməsi ilə bağlı da bu cür olub. Buna rəğmən, onların nəzərinə önəm verilməyib və işlər görülüb. Artıq o strukturun başında dayananların nəzərlərinə belə hörmətlə yanaşılmır

- Belə demək olarmı ki, bu idarənin fəaliyyəti gərəksizdir?
- Bu məsələlər, demokratik dəyişikliklər zamanı yaranacaq yeni situasiya çərçivəsində müəyyənləşdirilməlidir. Əgər bu məsələ inanclara aiddirsə, inanclılar özləri bu haqda fikirləşib düşünməlidir. Ya olanlar inkişaf etdirməli, ya da yeniləri yaradılmalıdır. Əgər bəzi Avropa ölkələrindəki kimi, dövlət əgər rəsmi din olaraq islamı qəbul etmək istəyirsə, qanunvericilikdə müvafiq dəyişikliklər olmalıdır. Bu halda, İslam dini rəsmi olaraq qanunvericilikdə təsbit edilməlidir. Rəsmi dini olan dövlətin o zaman dini strukturları olacaq və prosesləri təmin edəcək. Bu olmaya-olmaya, bu işlərə qarışmaq qeyri-təbii və yanlışdır. Ona görə də mən düşünürəm ki, bu mövzunun iki tərəfi var. Prinsipcə, İslam dininin ölkədə rəsmi din elan olunmasına ehtiyac var. Bir çox Avropa ölkələrində də belə bir məsələ mövcuddur – xristianlıqla bağlı. Belə olarsa, izah etmək olar ki, hər hansı strukturun mövcudluğuna ehtiyac var. Bu olmaya- olmaya, proseslərə dəxalət edilməsi - təbii ki, hakimiyyətin dini işlərə qarışmasıdır. Hökumətin konstitusiyada dinlə bağlı bir missiyası var. O da dini etiqad və vicdan azadlığının təminidir. Bu mənada da Dini Komitənin də ana missiyası bu olmalıdır.

- Özünüz qeyd etdiniz ki, hakimiyyət şeyxülislamın fikirlərinə hörmət etmir. Belə olan halda bu cür proseslərdə şeyxülislamı təqsirkar elan etməyə gərək varmı? Məsələn, hicab məsələsində...
- Hicab məsələsində çıxış edərək müsbət dəyərləndirmədiyini bildirmişdi. Amma inanclı insanların fərqli gözləntisi var ki, dini idarələrin başında duran insanlar bu problemlər həll olunmursa, daha aktiv və ciddi fəaliyyət göstərməli idilər. Yəni proseslərdə müşahidəçi olmalı deyillər. İnsanlar həbs olunarkən bunun qarşısını almağa çalışmalı idilər. Ən azından, yeni-yeni problemlərin yaranmasına müşahidəçi kimi qalmalı deyildilər. Harada işləməsindən, harada olmasından asılı olmayaraq, bu, Allah qarşısında hər br müsəlmanın vəzifəsidir.

- Sadaladıqlarınız sizin şeyxülislama olan münasibətlərinizi də ifadə edir?
- Bizim şeyxülislamla hər hansı xüsusi münasibətlərimiz yoxdur. Ümumi “salaməleyk”imiz var. Bəzən tədbirlərdə görüşürük. Nadir hallarda görüşüb, ölkədəki dini vəziyyəti müzakirə edirik.

- O görüşlərdə ümumi razılığa gəlmisiniz?
- Vəziyyət müzakirə olunur. Nədən narahat olunmalı olan hallar barəsində danışılır. Bu da ildə, 2 ildə bir dəfə olur.

- Ölkəmizdə zaman-zaman inanclı kəsimin öz fətvalarını İrandan alması məsələsi müzakirə obyekti olur. Hazırda vəziyyət necədir? Belələri çoxdurmu ?
- İnanclı müsəlmanlar öz elmi mənəvi mərkəzlərinə tarixən müraciət ediblər. Bu gün də, o cümlədən gələcəkdə də, Qiyamət gününə qədər də elmi və mənəvi mərkəzləri hardadırsa, oralara müraciət edəcəklər. Bizim ölkədə o yüksək mənəvi akademik mühit yetişəcəksə, bizə də müraciət edəcəklər. Hazırda bizdə bu, yoxdur. Ona görə də tarixən insanlar, Nəcəfül-Əşrəfdə, Məsumeyi-Qumda olan müctəhidlərə, məracelərə elmi-mənəvi məsələləri ilə bağlı müraciət edirlər. Və bu, tam normal məsələdir. Əlahiddə Azərbaycana aid məsələ deyil. Eyni zamanda Əl-Əhzərdəki alimlərə də müraciət edən inanclılar da var.
Bunları deməkdə məqsədim nədir? Biz bayaq Papadan danışdıq. Sizdə təəccüb doğurmur ki, Argentinadan, İtaliyadan, Fransadan, hətta Azərbaycandan Papalarının seçimini gözləyirlər? Sonra da ora mənəvi-elmi müraciətlərini edirlər. Bu, həmin o prosesin, sonuncu inanc olan İslama aid daha kamil formasıdır ki, inancımıza görə insanlar ya özləri ictihad dərəcəsinə çatmış alim olmalıdırlar və öz şəriət məsələlərində mütəxəssis olmalıdırlar, əgər belə deyilsə, müctəhidlərə müraciət edilməlidir. Bütün başqa sahələrdə olduğu kimi. İnsan ya özü həkim olur, ya da həkimə müraciət edir. Bu sualın kökü yanlışdır. Ondan Sovet qoxusu gəlir. “Qırmızı düşüncə”nin atavizmləri gəlir. Normal bir prosesdir. Nəinki qəbahət yoxdur, hətta məntiqi prosesdir. Bu, insanların haqqı və seçimidir.

- Ona görə soruşdum ki, İranda gerçək islamın tətbiq edilməməsi və ona zidd hərəkətlər edilməsi aydın məsələdir...
- Baxın, İran, Türkiyə, Misir və. s olsun. Əgər AKP İslama görə tənqid olunursa, biz AKP-nin yanındayıq. Mursi Misirdə İslama görə tənqid olunursa, biz onun yanındayıq. İran İslama görə tənqid olunacaqsa, biz İranın yanındayıq. Biz İslam harda varsa, İslam, İslam olarağın yanındayıq. Türkiyəsində də, Misirində də, İranında da. Sabah Fransasında da beləcə. Çünki orada 6 milyon müsəlman var. Rusiya ilə bağlı təhlillər var. İslamdan kənar başqa məsələlər varsa, bu, ayrı mövzudur. Bəzən islamın hökmləri və yanaşmaları ilə bağlı insanların iradları olur. Biz İslam dinini, Quranı və Məsumlarımızın (ə) buyuruşlarını həm nəzəri, həm də əməli yaşatmağa çalışırıq. Və İslamı qəbul etməyən, ona nifrət aşılayan bütün dünyada, o cümlədən ölkəmizdə də islamofobik yanaşmaları görürük.

-Siz özünüz də İranda həmin qeyd etdiyiniz elmi mərkəzlərə müraciət edirsinizmi?
- Bəli. Mən elmi-mənəvi mərkəzlərə, müştəhidlərə müraciət edirəm. Hesab edirəm ki, hər bir inanclı müsəlman İslamı əməli olaraq həyatında yaşatmaq istəyirsə, ya özü müştəhid, mərce olmalıdır, yaxud onlara müraciət etməlidir. Mənim İslam fəlsəfəsi üzrə ali və akademik təhsilim var. Amma bu, yetərli deyil. Belə ki, ictihada çatmaq üçün çoxçeşidli bir proqram üzrə dərin və fundamental bir xüsusi sürəcə ehtiyac var. Yəni, İslam fiqhi üzrə ictihad – ali akademik araşdırma nəticəsində hasil olunan bir nəzəri və praktiki qabiliyyətdir. Əməli-praktik, elmi-mənəvi bir haldır. Adətən, ən azından, 15-20 il fasiləsiz xüsusi çalışmanın nəticəsində hasil olur.
Qeyd etdiyim kimi, bizim müştəhid və mərcelərimiz həm müqəddəs Nəcəfül-Əşrəfdə var, həm də müqəddəs Məsumeyi-Qumda. Azərbaycandan olan inanclı insanlar da, hər iki elmi-mənəvi mərkəzlərə müraciət edirlər. Mənim rəhmətlik nənəm, babam da müraciət edib. Onların valideynləri də müraciət edib. Mənim rəhmətlik nənəm Nəcəfül-Əşrəfdə dünyaya gəlib. Çünki onun valideynləri həmin o elmi-mənəvi mərkəzlərdə təhsil alırdılar. Nənəmin 5 yaşı olanda Bakıya dönmüşdülər. Sovet hökuməti qurulanda təhsili davam etdirmək üçün hövzəyə geri dönə bilməmişdilər.
Bu, Azərbayan üçün yeni deyil. M.Ə.Rəsulzadənin də valideyni, Əlibəy Hüseynzadənin də valideynləri və s. insanlar da təhsilini bu mənəvi elmi mərkəzlərdə almışdılar.
XXI əsrdir. Bu əsrin təlabatına uyğun olaraq, bu məsələ daha da genişlənəcək. Həmin mərkəzlərin müştəhidləri, alimləri üçün ölkəmizdə öz elmi ofislərinin, mənəvi nümayəndəliklərinin açılması üçün sərbəst imkanlar yaradılmalıdır. Necə ki, bu İngiltərədə də, Amerikada da var. Türkiyədə olan azərbaycanlı icması da öz elmi-mənəvi mərkəzlərinə müraciət edir. Orada “Zeynəbiyyə” var. O mühitin içərisində azərbaycanlı icması da var. Halkalı adlanan mühitdə yaşayırlar.

- Siz həm də jurnalistikanın içində olan insansınız. Əgər Rafiq Tağı haqqında fətva verməli olsaydınız, nə verərdiniz?
- Rafiq Tağı və yaxud qeyri fərdlərlə bağlı onu deyim ki, istənilən insan ki, insanların inancını təhqir edir, çox böyük yanlışlıq edir, günah işlədir. Qanunlarda mənəvi terroru, dini aşağılamanı hər mənada cəzalandıran normalarımız olmalıdır. Bu BMT sənədlərində də var. Dünyada da bu yöndə çox ciddi işlər gedir. Fətva vermək - müctəhid və mərcelərin xüsusi səlahiyyətinə aid olan məsələdir. Bu mənada mənim belə bir səlahiyyətim də yoxdur ki, hər kəslə bağlı fətva verim. Bu, müştəhid və məracelərin əlahiddə səlahiyyətidir. İslam hüququ ilə tənzimlənən məsələdir. Elə məsələ deyil ki, hər yerindən duran bu haqda danışsın. Bu, fundamental, 14 əsrə, böyük bir İslam hüququna söykənən sistemdir. Hər bir jurnalist qələmi ilə hər bir insanın ləyaqətini, şəxsiyyətini alçaltmamalıdır. Alçaldırsa, təbii ki, bunun da cəzası olmalıdır.

Günel Türksoy