Tənqidçi Əsəd Cahangirin “Qafqazinfo”ya müsahibəsi


- Adətən yazarlara ilk sualım ədəbi durumu necə dəyərləndirmələri ilə bağlı olur. Sizin tənqidçi kimi fikirlərinizi bilmək maraqlı olar.
- Azərbaycan ədəbiyyatı 1990-cı ildən sonra tam 10 il xaos mərhələsini yaşadı. İkinci on ildə durulma mərhələsi gedib. Bu gün bir neçə ədəbi nəsil var. Bunlar 60-cılar nəsli, sonra 70-80-cilər, 90-cılar və 2000-ci illərdən sonra gələnlər, bir də lap gənc nəsil. Mənə elə gəlir ki, bu dövrün əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 90-cı illərə məxsus xaos, 5-6 il bundan öncəyə qədərki radikalizm, ifrat meyllərin təbliği zəifləyir, yeni ədəbi nəsil gəlir. Bu ədəbi nəsil məncə öz etikası və estetikası ilə 90-cı illərin radikal gənclərindən müsbət mənada fərqlənirlər.

- Deməli, hər şey yaxşılığa doğru gedir.
- Yaxşılığa doğru gedir, amma bunun nə qədər gedəcəyinə proqnoz vermək çətindir. Məsələn, mən indiki imzalara baxıram və ən azı on ildə ədəbiyyatda indikindən yaxşı vəziyyət olacağını düşünmürəm. Çünki, hələ ki parlaq istedad görmürəm.

- Niyə? Siz görmürsünüz, yoxsa yoxdur?
- Mən görmürəm, bəlkə ola bilsin ki, var. Mən desəm ki, yoxdur, bu bir az hökm kimi çıxar. Ona görə də hər kəsin fikri subyektivdir, amma mən öz zövqümə inanan adamam. Obyektivliyimə də inanıram.

- Söhbət 90-cı illərdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan imzalardan, müstəqil Azərbaycanın yaratdığı ədəbiyyatdan gedir - Rafiq Tağıdan başlayaraq, Rasim Qaracadan, Murad Köhnəqaladan, Həmid Herişçidən, Şərif Ağayara qədər. Ondan sonra Seymur Baycan, Aqşin, Əli Əkbər, Nərmin Kamal qədər.
- Eyni zamanda Elçin Hüseynbəyli, Səlim Babullaoğlu, İlqar Fəhmi, Qulu Ağsəs... bunları da yaddan çıxarma.

- Nədənsə mən qarşı tərəfin adını daha çox çəkdim.
- Çox sevirsiniz onları, ona görə...

- Onlar daha...
- Sevimlidirlər.

- Sevimli deməzdim.
- Qəhrəmandırlar da, inqilab ediblər.

- Bəlkə də hə. Bu gün ədəbiyyatının qəhrəmanları daha çox onlar olub bəlkə də. Ona görə mən onların adını çəkdim. Bura qədər siz dediniz ki, mən onların içində parlaq istedad görmürəm. Amma, məsələn, mən görürəm.
- Məsələn kimi görürsünüz?

- Mən Seymur Baycanın “Quqark”ını oxudum, onu Avropa səviyyəli əsər hesab edirəm. Bəlkə yanılıram?
- Fransız rəssamlığında primitivizim cərəyanı var... Şəkli böyük adam çəkir, amma uşaq təfəkkürü ilə. Mən Seymurun əsərini oxuyanda ağlıma gəldi ki, bu, primitivizm nümunəsidir. Mən bununla Seymuru ya tənqid, ya da təhqir etmək istəmirəm. Bir nəfər gedir Ermənistana, orada müxtəlif ölkələrdən gəlmiş gənclərlə görüş olur, sonra bunun bir erməni qızından xoşu gəlir, sonra gedir meşəyə, meşədə 3-4 saat Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri, öz taleyi, başına gəlmiş hadisələr haqqında düşünür, sonra ordan çıxır gəlir öz şəhərinə, buradan erməni qızı ilə uzun-uzadı məktublaşırlar. Burada xüsusi bir yazıçı texnikası, xüsusi sujet, qeyri-adi fikir yoxdur. Hər bir orta səviyyəli jurnalist Ermənistana səfər edib, gördüyü hadisələri yaddaşına qeyd edib, gəlib onu yaza bilər. Bu əsər yarım-publisist, yarım-bədii əsərdir. Yəni tam mənada nəsrin tələblərinə cavab vermir. Yazıçı nəyi yazmaqla yanaşı nəyi yazmamağı da bilməlidir. Çox xırda təfərrüatlara gedəndə, hər şeyi bütün detalları ilə yazanda əsər aşırı dərəcədə bezdirici olur. Seymur qəhrəmanının hər dəfə hansı kafeyə girib, harada nə yediyini, pivənin növünə qədər qeyd edir. Bu qastronomik təfərrüat nəyə lazımdır ki? Seymurun publisist qələmi var, fundamental olmasa da, mütaliəsi də var, amma onun hələki yazıçı kimi formalaşmasından danımaq çətindir. Halbuki o artıq roman adıyla cəmiyyətə 4 kitab təqdim edib və bu, heç də balaca rəqəm deyil. Məncə, o, hələ publisistikadan nəsrə keçməyib.

- Maraqlı yanaşmadır. Mən bu nəslin içində ən uğurlu hesab etdiyimin adını çəkdim.
- Yox, ondan uğurluları var.

- Məsələn...
- “Şəhər meri” və “Sevgivar.net” romanlarının müəllifi Məqsəd Nuru ciddi yazıçı sayıram. “Sonuncu büt” romanının müəllifi kimi Əyyub Qiyasın, “Havanın dişləyən novellasının müəllifi kimi Mirmehdinin, “Kərpickəsən kişinin dastanı” povestinin müəllifi kimi Şərif Ağayarın, “Günəşi gzöləyənlər” romanının müəllifi kimi Cavid Zeynallının, “Çöl” romanının müəllifi kimi Kəramətin adlarını çəkmək olar.

- Siz bu adamların adını dəfələrlə ayrı-ayır yazılarınızda çəkmisiniz. Amma bu adamları ortalıqda yüksək istedad sahibi kimi görmürük. Yalnız sizin görməyinizlə kifayətlənmək olmaz axı.
- Mən demirəm ki, adını çəkdiklərim dahidir. Amma Məqsəd Nur və ya Əyyub Qiyasla Seymuru bir tərəziyə qoymaq ədalətsizlikdir. Yaxud da Cavid Zeynallı və Mirmehdi ilə...

- Siz radikal fikirlər deyirsiz, amma cəmiyyət...
- Mən radikal danışmadım. Radikal danışsaydım deyərdim ki, bu gün ümumiyyətlə yazıçı yoxdur.

- Bu gün azsaylı Azərbaycan oxucusunun sevdiyi şəxslərdən biri mənim adını çəkdiyim yazıçıdır. Amma sizi adlarını çəkdikləriniz o qədər də oxucu kütləsi qazanmayıb. Seymur Baycanın “Quqark”ını ciddi əsər hesab etmirsiz, amma bu əsər son illərdə nəşr olunan əsərlər sırasında yeganəsidir ki, ikinci dəfə çapa verilib.
- Niyə ki? Elxan Qaraqanın “A” romanı bir neçə dəfə çap olunub.

- Onun piarı çox getdi, yəqin ona görə.
- Seymur da özünü çox piar edir. Seymurun populyarlığı, əgər ona populyarlıq demək olarsa, daha çox onun hərəkətləri və qeyri-standart görünmək cəhdləri ilə bağlıdır. Məsələn, televiziyalarda, saytlardakı çıxışları və s. O özündən yazıçı obrazı yaratmaq istəyir. Mən buna görə onu qətiyyən qınamıram. O, yazıçı olmaq istəyirsə, təbii ki, özündən kolxozçu yox, yazıçı obrazı yaratmalıdır. Amma hesab etmirəm ki, onun iddiaları, arzuları ilə reallıq arasında bərabərlik var.

- Aydındır. Əli Əkbər haqqında nə düşünürsüz?
- “Yeşyo xuje”... Bunu rusca deyə bilərsiniz artıq. Çünki Əli Əkbər rus dilinə meylli adamdır, şəhər uşağıdır. Yazıçı reklama da gedə bilər, qara özünə piar da edə bilər, müəyyən qadağan olunmuş mövzulara da girə bilər, təhqiramiz mənada demirəm, sözün müsbət mənasında “xuliqanlıq”lar da edə bilər, ediblər də və bütün bunlaqr bu gün xüsusilə vacibdir. Çünki, bugünkü oxucu ədəbiyyatdan bezib. Müasir informasiya bolluğunda, son 20 ildə yaşadığımız keçid dövrünün gətirdiyi xaos şəraitində oxucu ədəbiyyatdan uzaq düşüb. Ona görə də oxucunu ədəbiyyata qaytarmaq üçün, sözün kobud mənasında çıxmasın, onu bizləmək lazımdır, qeyri-adi mövzularla. Amma bunu istedadla etmək lazımdır, sadəcə həvəs, arzuyla yox. Əli Əkbərin “Amneziya” romanını oxudum, gördüm ki, burada müəyyən ağıl da var, hiyləgərlik də var, savad da var. Cümlə qurmağı da bacarır, guya ki, ictimai-siyasi mövqe də nümayiş etdirir, amma sözün həqiqi mənasında, bir vətəndaşın mövqeyindən daha çox, müəyyən kütləyə və xaricdəki kütləyə hesablanmış bir jest idi bu. Bunu da başa düşürəm. Amma bütün bunlara bir şey bəraət qazandıra bilərdi ki, o öz romanını istedadla yazaydı. Əsərdə hər şey var, amma ən vacib şey çatışmır. Onun nasir istedadı yetərincə deyil. Normal cümlə quranlar arasında birinci yeri Əli Əkbər tutur, amma bu, nəsr yazmaq üçün azdır. Əli Əkbərin əsərində hər şey müəllifin dilindən danışılır. Hər şeydə müəllif öz mövqeyini qabarıq ortaya qoyur. Müəllif hadisələri canlandırıb bizə göstərə bilmir, ona görə də hər şeyi özü idarə edir. Onun əsərinin qəhrəmanlarını qoyuna, müəllifi də çobana bənzətmək olar. Hara istəyir ora da qovur...

- Belə başa düşdüm ki, siz Qaraqanı, Cavidi, Məqsəd Nuru Seymur Baycan və Əli Əkbərdən daha istedadlı hesab edirsiz.
- Qaraqanı o qədər də yox, amma Cavidlə Məqsəd Nuru hə.

- Deməli, Cavidlə, Məqsəd Nur Seymur Baycan və Əli Əkbərdən daha istedadlıdır.
- Şübhəsiz, mənim buna heç şübhəm yoxdur. Məsələn, “Şəhər meri” romanı ilə Seymurun, Əli Əkbərin heç bir əsərini bir tərəziyə qoyub çəkmək olmaz. “Şəhər meri” yetkin üsluba malik, dünya modernist nəsr texnologiyasını mənimsəyən və tətbiq edən bir qələm sahibinin əsəridir.

- Məqsəd Nurun neçə yaşı var?
- Yəqin ki, 40-ı keçib.

- Niyə Məqsəd Nur ölkə miqyasında, Qafqaz miqyasında tanınan bir yazıçıya çevrilə bilmir?
- Məqsəd Nur da ermənilərlə azərbaycanlıların məhəbbətindən yazsaydı, yəqin ki, ermənilərin diqqətini cəlb edərdi, Cənubi Qafqazda tanınardı. Məqsəd Nur da bütün gün internet saytlardan, televiziyalardan düşməsəydi, tanınardı. İndi özünü reklam etməyə nə var?! Utanmasan oynamağa nə var ki?

- Bəs Məqsəd Nur nə işlə məşğuldur?
- Yazıçılıqla.

- Onda Məqsədin yazıçılıqla məşğul olduğunu nə vaxt görəcəyik?
- Bəs, sizcə, Məqsəd Nur nə edir ki? Əsərlərini yazır, kitab şəklində çap etdirir, jurnallarda çap olunur.

- Bəs niyə oxumuruq?
- Çünki müasir insan müasir texnologiya bolluğunda daha çox reklamın ardınca qaçır. Nə reklam olunursa, ona elə gəlir ki, o gözəldir. Min saqqızdan biri reklam olunur, onu alırlar ki, yəqin o yaxşıdır. Bəzi yazıçılar da var ki, bunu qüruruna sığışdırmır ki, mən niyə oxucuya yalvarmalıyam ki, gəl mənim əsərimi oxu, axı ədəbiyyat bazar deyil. Onlar bu nöqteyi-nəzərdən bəlkə də geri zəkalıdırlar. Müasir dünya reklam dünyasıdır. Ədəbiyyat hardasa bu gün həm də bazardır. Hətta, bu gün Nizami “Xəmsə” yazıb ortaya qoysa, reklamı ilə məşğul olmasa, ona çətin olacaq.

- Yazıçılardan çox danışdıq, poeziya kənarda qaldı. Gəlin, Qismətlə Aqşini də müqayisə edək.
- Qismət Aqşindən hardasa 10 yaş kiçikdir və perspektivlər vəd edir, savadlı, ağıllı, istedadlıdır. Bu yaxınlarda onun “Vitrin”, ondan sonra da “Meqapolis hüznləri” kitabları çıxdı. Onun şeirləri modernist forma axtarışları ilə diqqəti çəkir - istər qrafik, istər struktur, istərsə də obrazlar sistemi baxımından. Bu şeirlərlə poeziyaya yeni nəfəs daxil olur, intellektual şair obrazı yaranır, həm də söyüşsüz, dava-dalaşsız, təhqirsiz, hər cür vulqarizmlər, yardımçı vasitələrə üz tutmadan. Bunu görmək üçün təkcə elə onun bəzi şeirlərinin adına baxmaq yetərlidir- “Eşqin gözləri Vanqa”, “Penelopa və ümid”...

- Yəni, bu qədər ciddi.
- Bəli, Qismət çoxtərəfli şairdir. Həm ədəbi tənqidlə məşğul olur, həm ədəbi publisistika ilə, həm estetika ilə, həm səyahətnamələr yazır, həm şeirlər yazır, tərcümələr edir. Ola bilsin ki, qəti seçimini hələ etməyib. Daha ciddi yazılarını bundan sonra yazacaq. Aqşin isə özündən 90-cı illər Azərbaycan çayxanalarında formalaşmış fikirləri şeirə gətirən şair obrazı yaratmaqla məşğuldur. O təzə başlayanda yaxşı qarşılandı. İlk kitabında orijinal nəfəslə yazılan, təravətli şeirləri var idi. İkinci kitabı ilə göstərdi ki, onun ilham təkəri yerində fırlanır. Başladı Həmid Herişçidən, Murad Köhnəqaladan eşitdiyi sözləri, bir az da başqa şairlərdən iqtibasları öz adına çıxıb şeirlərinə salmağa. Məsələn, hamı bilir ki, “kəpənəklər çiçəklərin sevgi məktubudur” obrazı Ramiz Rövşənə məxsusdur. Bunu təkrar istehsala nə lüzum var ki? Axı poeziya zavod deyil ki, eyni məhsulu dönə-dönə istehsal edəsən. Burda hər şey yalnız bir dəfə olur. Şairin hətta özünütəkrarı belə yolverilməzdir. Roman adıyla nəşr etdirdiyi üçüncü kitabı isə onun ilham təkərinin dala sürüşdüyünü üzə çıxardı. Zəif roman ifadəsi burda zəif səslənir, bu əsil biabırçılıq idi. Kobud səslənsə də deyim ki, normal təfəkkür sahibi belə bir şeyi çap etdirməzdi. Əgər o “romanının” əlyazmasını mənə versəydi, çalışardım ki, onu kitabın çapından çəkindirəm. Bu roman ağlasığmaz bir naşılıq nümunəsidir. Ən çox heyrət doğuran isə odur ki, biri oturub ağzına və ağlına gələni yazır, “Azadlıq” saytı da bu cəfəngiyyatın müzakirəsi ilə məşğul olur, telekanallar onu yazıçı kimi efirə dəvət edir. Qəzetlər, agentliklər “roman”la bağlı ondan intervyü götürür. Bu həm gülməlidir, həm də faciəli.

- Deyirsiz ki, Aqşin oğurluq edir...
- Oğurluq bir az kobud sözdür, buna plagiat deyirlər.


- Böyük şair olmaq iddiasında olan adam bu qədərmi ucuzluğa gedir?
- Müasir dövrdə böyük istedadlar ümumən yetişmir. Onlar antik, İntibah, romantizm, ilkiin modernizm dövrlərində olublar. Amma bir məsələ var ki, postmodernizm ədəbi plagiata haqq qazandırır. Müasir dövrdə təfəkkürün kollektivləşməsi prosesi gedir. Sanki hər şey hamıya məxsusdur. Artıq ədəbiyyatda xüsusi mülkiyyət yoxdur. Kim istəsə kimdən istəsə götürə bilər. Bir neçə il öncə, Azərbaycanda olanda Orxan Pamukdan soruşdum ki, siz hansısa yazıçıdan təsirlənmisinizmi? Dedi ki, mən nəinki təsirlənmişəm, hətta səhifə-səhifə plagiat etmişəm. Bu etirafın mənası nədir? Çünki Orxan Pamukun təfəkkürü postmodernist təfəkkürüdür, o, posmodernist yazıçıdır və plagiat etdiyi məqamlarını gizləmir. Amma Aqşinin bunu özünə qarşı ən yüngül desək, həqarət kimi qarşılayacağına şübhə etmirəm. Çünki nəzəri təfəkkürü az qala yox dərəcəsindədir, nə etdiyinin mahiyyətini bilmir, sadəcə təqlid edir.

- Ona görə də bunlar plagiat edir.
- Sanki o misralar Ramiz Rövşənə məxsus deyil, kolxoz mülkiyyətidir, hamınındır. Amma Orxan Pamukdan fərqli olaraq bunu etiraf etməyə özlərində güc tapa bilmirlər. Üstəlik də danışanda Ramiz Rövşəni bəyənmirlər.

- Axı bunlar kolxoz təfəkkürünə qarşıdır.
- Zahirən elədir, amma mahiyyətə varanda onların bütün davranış və yazıları neokolxoz təfəkküründən doğur. Onlar 20-30-cu illər proletkult ədəbiyyatının yeni versiyası - neobolşevizm təmsilçiləridir. Baxın, Füzuliyə qarşı çıxmaq, tara, muğama qarşı çıxmaq, klassik ədəbiyyata qarşı çıxmaq, Allaha, dinə qarşı çıxmaq, bunlar hamısı nədir? “Daloy tar”, “daloy Füzuli”, “Oxuma tar, oxuma tar, səni dinləmir proletar”. 20-30-ci illərin proletkult ədəbiyyatında səsləndirilən şüarlar deyilmi bunlar? “Yalnız mən deyirəm yoxdur Allah”. Cəfər Cabbarlının “Od gəlini”ndə Elxan demirmi bunu? İndikilər də onları az qala eynilə təkrar edirlər.

- Bir növ bunlara proletar şair də demək olar?
- Neoproletar, yaxud neoşudra ədəbiyyatı. Çünki nə qədər oxşar cəhətlər olsa da, tam üst-üstə düşmədiyindən onlara “neo” sözönünü artırmaq lazım gəlir. Bu oxşarlıq, anologiya nədən doğur? İstər 20-30-cu illər, istərsə də 90-cı illərdən sonrakı dövr yeni cəmiyyət quruculuğu dövrüdür. Bir cəmiyyət, məsələn, çar Rusiyası dağıldı, boşlevik hakimiyyəti yarandı. SSRİ dağıldı, o da çar Rusiyasının varisi idi, müstəqil Azərbaycan yarandı. Həmişə bir cəmiyyət parçalanıb, yeni cəmiyyət yarananda insanların təfəkküründə xaos yaranır. Bəzi adamlara elə gəlir ki, hər şey dağılmalıdır, klassik ədəbiyyat da, klassik musiqi də, hətta Allahın özü belə yox olmalıdır. Bizim müasir ədəbiyyatımızdakı antimuğam, antiklassika, antidini meyllər, söyüşlər, təhqirlər hamısı yeni cəmiyyət quruculuğunun gətirdiyi qaçılmaz xaosdan doğur. Çünki bu ədəbiyyatın yaradıcıları psixoloji travma ilə doğulmuş, xəstəhal təfəkkürlü adamlardır. Onlar uşaq vaxtından aclıq görüblər? Görüblər. Müharibə görüblər? Görüblər. Doğma adamların itkisini görənlər var, gündə bir siyasi hakimiyyət çevrilişi görüblər. Bunlar hamısı uşaq vaxtından bu adamların gözünün qabağında olub. Bunların təfəkkür və psixologiyasında hər şeyin məhv olması, dağılmasına dair anarxist meyllər formalaşıb. Bu da onların yazılarına öz silinməz izlərini qoymalıdır və gördüyümz kimi qoyur da. Çox böyük insan olmalısan ki, formalaşdığın zamanın məhdud çərçivəsindən çıxa biləsəın. Hər şeyə daha geniş zaman rakursundan baxa biləsən. Vəziyyət artıq stabilləşir, iqtisadi baxımdan, siyasi baxımdan, amma bunların təfəkkürü həmin illərdə formalaşdığından onlar hələ də öz xaotik fəaliyyətlərini davam etdirirlər, hələ də 90-cı illərdə qalıblar. Freyd deyir ki, 7 yaşınacan necəsənsə, 70 yaşına qədər də elə olacaqsan.

- Hələ də Anarla mübarizə aparırlar.
- Hələ də dağıtmaq eşqilə yaşayırlar. Halbuki yeni dövrdə, 2000-ci ildən, 2010-cu ildən sonra doğulan yeni nəsillər olacaq, onlar da ədəbiyyata gələcək. Onlar zamanın nəbzini daha yaxşı tutduqlarından o zamanın insanlarına, oxucularına daha doğma olacaqlar. Bəlkə də indiki cavanlar zamanla müəyyən qədər tənzimlənəcəklər, amma ömürlərinin axırına qədər bu xaotik impuls onların zədəli təfəkküründə öz izlərini saxlayacaq. Lakin bu, ədəbiyyatın artıq aparıcı sözü olmayacaq. Onun gövdəsi yox, yana ayrılan bir budağı olacaq.

- Sizin analitik təfəkkürünüzə təşəkkür edirəm, çox maraqlıdır. Siz ədəbiyyatın iqtidar qütbündə olan, belə deyək ki, Yazıçılar Birliyinin mövqeyində olan yazarları öz işi ilə daha çox məşğul olan şəxslər hesab edirsiniz, nəinki bu cəbhədə bütün günü dağıdıcılıqla məşğul olan adamları.
- Deyək ki, mən ədəbi iqtidarın yazarıyam, birmənalı surətdə də Yazıçılar Birliyini təbliğ edirəm, belə deyil. Ən azı son 10 illik fəaliyyətim göstərir ki, qəti elə deyil. On iki ildir ki, Yazıçılar Birliyində işləyirəm, amma Yazıçılar Birliyi üzvlərini də kifayət qədər tənqid etmişəm. Onlarla da mənim çox ciddi toqquşmalarım olub, bu, hamıya məlumdur və buna görə də heç kəsdən narazılığım yoxdur. Tənqid etdiklərim başımı tumarlayası deyildilər. Mən də tumarlamazdım. Bu, çox qeyri-məntiqi bir şey olardı. Mənim yerimə başqa adam olsaydı, bəlkə də Yazıçılar Birliyindən çıxıb gedərdi, fikirləşərdi ki, burda məni incitdilər, burda mənə məhkəmə qurdular, çıxıb gedirəm. Bizdə indi belə dəbdir, birinə bir balaca toxunan kimi küsüb gedir. Mən belə etmədim. Çünki, birincisi, bu zəiflik demək idi. İnsan hansı mühitə düşürsə, orda da qalmalı və öz taleyini yaşamalıdır. Hara getsən, bu tale səni izləyəcək. İş yerini yox, özünü dəyişməlisən. İkincisi, Yazıçılar Birliyi mənimdir. Mən niyə getməliydim? Üçüncüsü, universitet sistemində olmuşam, Elmlər Akademiyası sistemindən xəbərim var, jurnalistika sistemində çalışmışam. Çay hər yeri fırlanıb gölə, dənizə axan kimi mən də görmüşəm ki, mənim üçün ən yaxşı yer, yenə də elə Yazıçılar Birliyidir. Buradan çıxıb getmək mənim üçün Azərbaycandan getməyə bərabər idi. O ki, qaldı Yazıçılar Birliyi yazıçıları və əks mövqedə duranlar mən bu bölgünü qəbul etmirəm. Mənim üçün istedadlı və istedadsız yazarlar bölgüsü var.

- Yaxşı gəlin onda ədəbiyyatın sadəcə iki qütbündən danışaq: bir tərəfdə sizin təqdir etdiyiniz Məqsəd Nur, Cavid Zeynallı, Mirmehdi, Əyyub Qiyas, Kəramət, o biri tərəfdə isə Seymur Baycan, Əli Əkbər, Aqşin duru, bir zamanlar isə Qan Turalını da bura aid etmək olardı.
- Qan Turalını niyə keçmiş zamana aid etdiniz?

- Çünki, onun həmkarları iddia edir ki, o mövqeyini dəyişdi.
- Mövqeyi öz işidir, amma onun yazdığı “Mustafa” romanı nə Seymur, nə Əli Əkbər, nə də Aqşinin yazdığı əsərlərdən heç bir cəhətdən geri qalmır. İnqilabi ideyası və struktur dəqiqliyinə görə isə onlardan üstündür.

- Bəlkə dəqiqləşdirək.
- Onlar heç də özlərini Qan Turalıdan istedadlı saymasınlar. Qan Turalı öz intellekti ilə onlardan üstündür. Xüsusilə fəlsəfə tarixi və fəlsəfə ədəbiyyatına bələdliyi ilə onları ümumiyyətlə yeyir. “Mustafa” romanında mən problemə fundamental münasibət gördüm. O, binanın fundamentini qoyub, amma hələ hörgünü qaldırılmayıb. Amma fundament varsa, deməli hörgü də olacaq.

- Mən belə başa düşdüm ki, buna tikmık üçün mütləq hökumətin yanında olmaq lazımdır?
- Yox, Platonun, Aristotelin yanında olmaq lazımdır. Bekonun, Qəzalinin, Dantenin, Şeksprin, Homerin, Nitsşenin, Freydin yanında olmaq lazımdır. O romanda son 2500 illik dünya ədəbiyyatı, fəlsəfi fikri ilə dialoq var. Haydeggerin çəhur fikri ilə desək, hər bir əsərin uğuru onun özündən əvvəl yazılanlarla nə dərəcədə dialoq girə bilməsindədir. Amma onun romanında olan hələ sadəcə fəlsəfi fundament var, bədii mənada uğurundan danışmaq hələ tezdir. Lakin Qan Turalı yalnız ilk addımını atıb, biz onu şedevr yaratmamaqda qınaya bilmərik.

- Seymur, Əli Əkbər, Aqşinin əsərlərində bu dialoq yoxdur?
- Onların yazdıqları bər-bəzəkli, tələm-tələsik qaldırılmış, 10 mərtəbəli binaya bənzəyir ki, fundamenti yoxdur, bir külək əsən kimi onu vurub yıxacaq.

- Bir az da yuxarı yaş nəslinə qalxaq. Məsələn, Elçin Hüseynbəyli və Rafiq Tağı məsələsinə. Sizin nöqteyi nəzərinizdən yanaşsaq Elçin Hüseynbəyli də Rafiq Tağıdan daha ciddi yazıçıdır.
- Mən onları müqayisə etməzdim. Rafiq Tağı realist, Elçin Hüseynbəyli isə modernist yazıçıdır. Rafiq Tağı ancaq hekayələr yazır, Elçin isə hekayə, povest, roman, pyeslər. Necə yazmaq məsələsində bir-birindən ayrılırlar. Sadəcə nə yazmaq məsələsində oxçar cəhətləri var, hər ikisində müxalifətçi meyllər var. Onlar fərqli metodlar, fərqli janrlar, fərqli üslublarda yazdığından, mən onları müqayisə etməzdim. Amma Elçin Hüseynbəyli yeni dövrün adamı olduğundan daha yenidirdir. Onların yalnız hekayələri müqayisəyə gəlir. Mən burda Elçinə üstünlük verərdim. İndiki dəblə desək, qoy bu, mənim subyektiv fikrim olsun.

- Bəs onda niyə görə məhz Rafiq Tağını öldürdülər?
- Rafiq Tağının ölümü onun bədii yaradıcılığı ilə deyil, ictimai-siyasi məzmunlu yazıları ilə bağlı idi.

- Yəni, o, ədəbiyyat adamı kimi yox, jurnalist kimi öldürülüb.
- Tamamilə razıyam.

- Amma gənc yazıçılar bunu ədəbiyyatın verdiyi itki kimi təqdim edirlər axı.
- Bu da doğrudur. Çünki təkcə jurnalist yox, yazıçı Rafiq də dünyasını dəyişdi. Onun ölümü həm jurnalistika, həm də əbiyyatın itkisidir.

- Gənc yazıçılar onun yazıçı kimi qətlə yetirildiyini deyir.
- Rafiq Tağı yazıçı kimi öldürülməyib, sözün hər iki mənasında. Onu yazdığı hər hansısa bədii əsərə görə öldürməyiblər. İkincisi, Rafiq Tağı yazıçı kimi ölməyib. Çünki onun əsərləri nə qədər yaşayırsa, o da yaşayacaq. O ki, qaldı jurnalist kimi, bəli, onun “Avropa və biz” məqaləsi onun öldürülməsində bir addım idi. “İran və qloballaşma qaçılmazdır” artıq növbəti addım oldu. Onun ölümü ilə bağlı müxtəlif versiyalar var. Daxildən və xaricdən qatillər axtarılır. Mən üçüncü versiya haqda düçünürəm: daxili və xarici amil birləşə də bilər.

- Siz tənqidçi kimi necə fikirləşirsiz son vaxtlar Azərbaycanda söz təhlükəli məhkuma çevrilir. Sözlə işləmək odla oynamaq kimi xarakterizə olunur.
- Mən bir şeyin fərqindəyəm ki, Azərbaycanda söz adamlarının qəhrəmanlıq ruhu ölüb. Bir-iki istisnalar ola bilər. Azərbaycandakı həyat dünyada ən fərqli, analoqu olmayan həyatdır. Qonşu ermənilər, Afrikanın ən geridə qalmış ölkələrinin nümayəndələri küçəyə çıxıb ürəklərindən keçən sözü deyə bilər, nümayiş keçirə bilir, yalnız azərbaycanlılara bu ixtiyar verilmir. Ya biz ən inkişaf etmiş ölkəyik ki, heç bir nümyayişə ehtiyac yoxdur, ya da ən geridə qalmış bir ölkəyik ki, buna ixtiyar yoxdur. Başqa sözlə desək, bütün deklarativ bəyənatlara baxmayarq, bizdə söz azadlığı yoxdur.

- Nəticə etibarilə, bu yaxşıdır, yoxsa pis?
- Söz azadlğının olmaması cəmiyyəti və ədəbiyyatı inkişafdan qoyan bir şeydir.

- Axı, ədəbiyyat sıxıldıqca gözəlləşir, olduqca daha maraqlı şeylər ortalığa çıxır.
- Son illər maraqlı bir şey çıxıb ortalığa? Seymurun, Əli Əkbərin, Sevinc Pərvanənin, Aqşinin yazıları çıxıb ortalığa. Bunlar maraqlıdır?

- Aropada, dünyada maraqlı şeylər var.
- Yazıçı azad olmalıdır. Ədəbiyyat insanın yeganə azad fəaliyyət sahəsidir. Din qarşımızı ehkamlarla kəsir, Allah birdir, onun şəriki yoxdur, Məhəmməd onun Rəsuludur. Burada əlavə nə söhbət ola bilər? Siyasətdə qarşımızı diplomatik çərçivələr kəsir. İqtisadiyyatda bazar, istehsal, istehlak münasibətləri qarşımızı kəsir, onun öz qanunları var. İnsan iqtisadi, dini, siyasi qanunların içində əsarətdədir. Elmdə qanunauyğunluqlar və qanunlar var. İki vurulsun iki dörd olduğu kimi. Burada da azadlıq yoxdur, hər şeyi rəqəmlər həll edir. Dindar adam Tanrının, iqtidarçı hakimiyyətin, müxalifətçi siyasi ideyaların, alim elmi qanunların, adi bir insan öz nəfsinin, arzularının quludur. Ədəbiyyat ona görə yaradılıb ki, insana yalandan da olsa azad olmasına dair təsəlli versin. O, yeganə azad düçüncə sahəsidir. Bu azadlğı insanın əlindən almaq absurddur.

- Bəzi ekspertlər belə bir fikir irəli sürürlər ki, Suriyadan sonra İran, Rusiya və Azərbaycan da “bahar” ola bilər.
- Mən siyasətçi deyiləm. Ona görə də fikirlərim diletant çayxana söhbətləri təsiri bağışlaya bilər. Amma öz intuisiyama siyasətçilərdən daha çox inanıram. Məncə, Amerika ilə İran arasında müharibə olmayacaq. Bu, bir xülyadır. Çünki Barak Obama Aleksandr Makedonski deyil. İkincisi, ərəb ölkələrindən fərqli olaraq, İranda xalqla hakimyyət arasında fanatik bir birlik var. Bu, İslam icmasının birliyinə dair klassik müsəlman dünyagörüşündən doğur. Amerika heç vaxt İran xalqını öz dövləti əleyhinə qaldıra bilməyəcək. Ərəb ölkələrini – İraqı, Misiri, Liviyanı isə o məhza bu yolla yıxıb. Suriyada da eyni metoddan istifadə edir. İrana Amerika uzaqbaşı iqtisadi təzyiq edə bilər. Üçüncüsü, SSRİ dağılana qədər iki əks qütb var idi, sosialist və kapitalist düşərgələrii. Konflikt də bunların arasındaydı. SSRİ dağılandan sonra isə sadəcə monoqütb - Amerika var. Qarşıdurmasız isə inkişaf yoxdur. İndi qarşıdurmanın əsasında dini fərqlər durur. Xristian və İslam dünyası. Düzdür, iqtisadi məsələlər burada həlledici rol oyanır, lakin bu qarşıdurmanın ideoloji əsasında din durur. İslam ideyasını dünyada ən qabarıq ifadə edən ölkə isə İrandır. Əgər İran ortadan götürülsə, yenidən təkhakimiyyətlilik yaranacaq, bu, isə mümkünsüz bir şeydir. Çünki tək hakimiyyət yalnız Tanrıya məxsusdur...

Elbrus Ərud