“Qafqazinfo” Muğannanın ailəsinə baş sağlığı verir və mərhum yazıçının “Tütək səsi” povestini “Kitab evi”nin oxucularına təqdim edir:

“Tütək səsi”

Necə oldu, səmum hardan əsdi ki, doyunca yuxuya da həsrət qala-qala gecə-gündüz işləyən qazanccıl adamlar birdən-birə zəlilləşib, "aclıq" adlanan dəhşətin pəncəsində, bir tikə çörəyə də möhtac olub, üstəlik, zülm altına düşdük?! Fikirləşirəm, sualıma cavab əvəzində illərin uzaqlığında "pəpə, pəpə, a mənə pəpəə!" - deyən körpənin səsi çəkib məni o uzaqlığa - 1942-ci ilə aparır, indi acı xatirələrə dönmüş o müharibə dövrünün hələ əsgərlik yaşı çatmamış vətəndaşına çevirir.

- Pəpəə... Pəpəə!..

"Pəpə"nin hardan, necə əmələ gəldiyini bilmək üçün, "pəpə" qurtaranda səsini içinə salmağı bacarmaq üçün gərək heç olmasa mən yaşda, yəni on beş yaşında olasan. Qardaşımın isə hələ üçcə yaşı var.

- Pəpə-ə-ə...

Anam cınqırını da çıxarmır. Uşaq onun əl-qolundan çəkişdirir. Anam yenə dillənmir. Dillənsə, yəni oyaq olduğunu bildirsə, gərək yenə durub Mehbalı əmigilə getsin, "üzünə üzqaralığı çəkib borc istəsin". Mehbalı əmigildən isə iki dəfə almışıq. Üçüncü dəfə getmək... Yox!.. İndi elə onlar da biz kökdə deyillərmi?!

Uşaq boynunu burub yan-yörəsinə baxır, sonra taxtın üstündə yorğan-döşəyin arası ilə mənə sarı sürünür. Gəlib böyrümdə oturur. Baxışını, nəfəsini hiss edirəm və nəhayət, yenə səsini eşidirəm:

- Pəpə-ə-ə...

Səsimi çıxardımmı? Nə deyim?

Xəyalımdan keçir ki, möcüzə baş verə, sözlə qarın doyurmaq mümkün ola. Nə qədər danışaram, təki bu "pəpə, pəpə" qurtarsın.

Başımın dövrəsində ağcaqanad vızıldayır, hərlənib-fırlanır, hərdən lap gözümün qabağından ötən uzun, heybətli xortumunu sancmaqdan ötrü münasib yer axtarırmış kimi, hey vurnuxur. Sonra birdən vızıltısı kəsilir; ağcaqanad qulağımın yumşaq yerinə qonub, əmin-arxayın öz işini görməyə başlayır.

Sızıltıdan gözlərim yaşarır. Ancaq anam kimi, mən də oyaq olduğumu bildirmək istəmirəm. Fikrimdən keçir ki, kaş mən də Tapdıq kimi qulağımı tərpədə biləydim.

Bir il bundan əvvəl Tapdıq mənim şagird yoldaşım idi. O da altıncıda oxuyurdu. Atalarımız müharibəyə gedəndən sonra yeddinci sinifdə çox könülsüz oxuyub, tez-tez analarımızla pambığı kətmənləməyə gedə-gedə dərsdən soyuduq, bu il yeddincini qurtarhaqurtarda isə "nemeslərin Mozdokacan gəldiklərini" eşidib, "oxumağın daha nə mənası var?!" - deyib, ikimiz də məktəbdən qaçıb, Mehbalı əminin manqasında kotançılığa getdik.

Bir dəfə şumun kənarında, ocaq qırağında oturmuşduq, çörəklərimizi odda qızdırıb, nahar eləyirdik. Birdən uzaqda, Qonaqlı meşəsinin "vayenni çast" deyilən yerində zenit toplarının gurultuları başlandı. Əvvəllər buna "manevr" - "məşq" deyirdilər və biz gurultulara o qədər də fikir vermirdik. Sonra məlum oldu ki, "manevr"-zad deyil; Qroznı səmtindən bu yana "nemes"lərin "razvedçik" - kəşfiyyatçı təyyarələri gəlir, "vayenni çastın” zenitçiləri də məhz o təyyarələrə atırlar. Maraqlanıb baxırdıq, əmma heç bir təyyarə-zad görmürdük. Bu dəfə isə, tər-təmiz, dərin göyün lap uzaq dərinliyində arı kimi vızıldaya-vızıldaya fırlanıb dalınca nazik tüstü dairəsi buraxan "razvedçik" təyyarəni də gördük, təyyarədən xeyli aşağıda partlayan "snaryadların" - mərmilərin pambıq kimi lopa-lopa ağaran tüstülərini də gördük.

Mehbalı əmi əllərini dizlərinə çırpırdı.

- Bah, bah! Allahın yanına qalxıb köpəyoğlu!  Çatmır atılanlar! - dedi. - Evimiz yıxıldı, ay uşaq! Yaşlılarımızın hamısı partiyaçı, cavanlarımızın hamısı komsomol! Qıracaq faşist hamımızı, ay uşaq, qıracaq!

Necə deyərlər, yasa batdıq. Əmma Tapdıq mən kimi mısmırıqlı deyildi. Birdən pıqqıldayıb, mənim dizimi basıb gizlincə Mehbalı əmiyə işarə etdi: çörək yedikcə Mehbalı əminin qulaqları tərpənirdi. Tapdıq ikinci dəfə dizimdən basıb, yenə işarə ilə "indi mənə bax" - dedi və burda mən ilk dəfə onun bədəninin başqa hərəkət edən əzalarıtək qulaqlarını da tərpətdiyini gördüm.

Vızıldayıb qulağıma qonan ağcaqanad o "razvedçik"lə o qulaqları yada saldı. Tapdıq kimi qulağımı tərpədə bilməsəm də, çıxış yolu tapdım; yorğanın altından qıçımı uzadıb dabanımı taxtın quru yerinə vurdum, uşaq taqqıltıya dönüb o tərəfə baxanda, əlimi qulağıma atdım, ağcaqanad rədd olub getdi. - Pəpə-ə-ə!..

"Hardan tapım, ay gözümün işığı?! Kimin üstə gedim?!"

Qırx birinci ilin iyununda müharibə xəbəri çıxandan sonra atam gedəndə qoyunumuz vardı. Payıza yaxın qara inək danasını təpəndə, yəni süddən kəsiləndə Mehbah əminin məsləhətilə "evin kişiliyini öhdəmə götürüb", qoyunun ikisini Ağtəpə bazarına aparıb balaca bir motala dəyişdim ki, inək doğana qədər yavanlığımız olsun. Tapdıqla böyük qardaşı Cümrünün "qışa qovurma" elədiklərini eşidəndə yenə kişiləşib, qoyunun ikisini də Ağtəpəyə aparıb yağlı qoça dəyişib gətirib kəsdim ki, "bizim də qovurmamız olsun, uşaq korluq çəkməsin". Əmma bu "kişi"nin xəbəri yoxmuş ki, Tahir müəllim, yəni atam "qumarbaz" imiş, "ondan-bundan borc alıb", anamın dayısı Molla Güləni də "soyub quru yurdda qoyubmuş!" Molla dayı gəlib bu xəbəri deyəndə anam qəhərlənib "inanma, ay oğul, dayım özü soyğunçudu" desə də, yenə "kişiləşib" döl düşəndə uşağa bircə dolça olsa da süd sağmaqdan ötrü qoyunun birini saxlayıb, qalanını "borca verdim".

Mehbalı əmi həmişə deyirdi: "Çörəyim kotandan çıxır". Odur ki, bütün fikrim-zikrim kotançılıqda idi. Hər səhər Qara inəyi aparıb El yolunda naxırçı Məsinin örüşə apardığı naxıra qatıb qayıdıb, buzovu mıxdan açıb, arxın qırağındakı göy otluğa hörükləyəndə artıq gün doğduğuna görə çay içməyə, hətta qaqaşın qarnını qıdıqlayıb güldürməyə, yəni anamın kefini açmağa da vaxtım qalmırdı.

Haçansa bir qoçumuz da varmış. İri burmabuynuzlu quru başı qalmışdı və bu baş balkon dirəyimizə mıxlanmışdı. Anamın axşamdan hazırlayıb buynuzdan asdığı çörək çantamı götürüb, artıq kənddən çıxmaqda olan Mehbalı əmi ilə Tapdığa çatmağa tələsirdim ki, kişi hirslənməsin. Əvvəllər, yəni kotançılığa təzə başladığım günlərdə yer şumlayanda, bir qayda olaraq, Mehbalı əmi kotanın macını tutardı. Tapdıq zəncirin üstünə minərdi, mən isə, əkin-tikindən o qədər də başı çıxmayan, "nərmə-nazik müəllim oğlu" kimi, ancaq irəlidə öküzləri yedəkləməyə yarayardım.

Əmma günlər keçdikcə daha "nərmə-nazik müəllim oğulluğundan" çıxırdım, hətta mac tutmağa başlamışdım.

Hərdən kotan torpağın altında yoğun ağac kökünə və ya sal daşa rast gəlib, çatıldayıb dik atılıb böyrü üstə aşırılanda məni də arxasınca sürükləyib şırımın arasına, kəltənlərin üstünə çırpırdı. Kəllər, xirtdəyə qədər torpağa işləmiş kotanın ağırlığından qurtaranda müvazinətlərini saxlaya bilməyib, birdən irəli şığıyırdılar. Mən isə, şumda xərək, yəni şumlanmamış yer buraxdığımı görüb, təngnəfəs, yenə kotanın dalınca cumurdum. Tərs kimi, kol-koslu, daşlı yerlər həmişə bir-birinin ardınca gəlirdi. Tir-tir əsən, qıp-qırmızı, tərli əllərimlə macından yapışdığım kotan nəzərimdə məni dalbadal daşa-torpağa çırpan, canlı, güclü bir məxluqa çevrilirdi. Əmma macını buraxmırdım. Bu vaxt gah Tapdığın yanıqlı-yanıqlı "vay-vay" dediyini, gah da Mehbalı əminin acıqlı səsini eşidirdim:

- Sənə neçə kərə demişəm mac tutmaq sənin işin deyil! Burax!.. - Qoca hirsli-hirsli qolumdan, biləyimdən çəkişdirirdi. Xır-xır xırıldayırdım. Şırımın arası ilə, kotanın dalınca səndələyə-səndələyə addımladıqca qıçlarımın titirədiyini hiss edirdim. Əmma macı buraxmırdım. Nəfəsim kəsilə-kəsilə, əməlli-başlı boğula-boğula, Mehbalı əmiyə cavab verməyə çalışırdım:

- Özün deyirsən, yüz əlli kişidən yüzü gedib, hər adam üç adamın işini görməlidi. Deyirsən? Deyirsən! Xahiş eləyirəm, macal ver, qoy heç olmasa bir adamın işini görüm!

Bədənim əzik-əzik olsa da, taqətdən kəsilsəm də, indi özümü də heyrətləndirən inadla məcdən əl çəkmirdim. Əlacı kəsilən Mehbalı əmi yanımca addımlayırdı, tez-tez köksünü ötürə-ötürə məsləhət verirdi:

- Kotan ilişəndə tez qaldır, üzə çıxart, təzədən sanc!.. Məci əymə!.. Şırımı nazik götür, xərək qalmasın!.. Xərək yerdə toxum üzdə qalır, qurda-quşa yem olur! Başa düşdün?!

Hərdən şumladığımız yerlə anamgilin işlədiyi tarlanın arası yaxın olanda Mehbalı əminin qarısı Tapdığın anası ilə, mənim anamla bizim şum yerimizə gəlirdilər. Qatıq, olanda ayran gətirirdilər.

Bir dəfə anamgil gələndə, tərs kimi, mən yenə yıxıldım. Anam əlində ağaran qatıq bankasını iri, qara bir kəltənin üstünə qoydu, şumun arasında çöməlib kəlağayısını gözlərinin üstünə çəkdi. Cınqırını belə çıxartmasa da, ağladığını bildirən bir hərəkətə yol verməsə də, sifətinə bürüdüyü kəlağayının bircə anda necə islanıb ləkələndiyini gördüm. Mehbalı əminin qarısı da şalının ucunu gözlərinə yaxınlaşdıranda Mehbalı əmidən heybətli bir qışqırtı qopdu:

- Rədd olun burdan!

Anamgil gətirdikləri şeyləri elə şumun ortasındaca qoyub, çəkilib getdilər.

Mehbalı əmi ilə Tapdığın qarşısında yıxılmağa dözürdüm mən. Anamın gözünün qabağında o cür biabırçı tarappıltı ilə düpdüz uzanmağım isə mənim kişiliyimi, ailə başçılığımı yerə vurmuşdu. Anam, əlbəttə, təkcə o bir banka qatığı öz yanında mənə yedirtməyə yox, həm də "kotandan çörək çıxardan" oğlunun necə işlədiyinə baxmağa gəlmişdi. Əcəb göstərdim!..

Qəhər məni boğurdu.

Kotan əllərimin altında titrəyə-titrəyə, yumşaq çatıltı, xırıltı ilə çayırlı xam torpağı doğraya-doğraya gedirdi. İrəlidə zəncir səslənir, həlqələr həlqələrə sürtünüb xırçıldayırdı. Tapdığın tənək çubuğu vıyıldayır, bir də kəllər tövşüyürdülər. Bu qarışıq səslər arasında həm də öz nəfəsimin elə bil boru içindən çıxan güyültüsünü eşidirdim. Mənə elə gəlirdi ki, Tapdıq kəlin belindən istehza ilə mənə baxır. Dost olsaq da, "nərmə-nazik müəllim oğluna" hərdən elə rəhmsiz istehza ilə baxırdı ki, mən buna dözməyib sıxıldığımı hiss edirdim. İndi isə, nəinki sıxıldığımı, qızardığımı, hətta elə bil anbaan əriyib əslində olduğumdan da balaca bir uşağa çevrildiyimi hiss edirdim.

Birdən kürəyimə nə isə bir ağırlıq düşdü. Eyni vaxtda böyrümdə, pəncələri altında kəltənləri basdalayıb əzə-əzə mənlə yanaşı gedən tozlu, ağır soldat çəkmələri gördüm. Necə oldu, xəyalım necə çaşdı ki, əlini kürəyimə qoyub yanımca addımlayan bu adamı atam hesab etdim? Yəqin ona görə belə oldu ki, çətin vaxtlarımda həmişə atamı, "bütün Tahirlinin fəxri Tahir müəllimi" - "bütün uşaqların istəkli direktoru"nu xatırlayırdım; mənə elə gəlirdi ki, birdəncə böyürdən çıxıb, həmişə məktəbdən qayıdanda olduğu kimi, əlini kürəyimə qoyacaq, həlim, yumşaq səsi ilə "necəsən, Nuri-didəm?" - deyəcək. Nə isə... Bir də xəyalım yəqin ona görə çaşdı ki, mən sərt, zəhmli Mehbalı əminin günlərin birində əlini kürəyimə qoya biləcəyini heç cür təsəvvür edə bilməzdim. Əmma indi kürəyimdəki ağırlıq onun əlinin ağırlığı idi. Enli pəncələri altında kəltənləri basdalayıb əzə-əzə böyrümcə gedən çəkmələr də onun çəkmələri idi. Bayaqdan Tapdığın baxışları altında əriyib balacalaşıb, cülzlaşan bədənim elə bil dəqiqəbədəqiqə böyüyüb, ağırlaşıb siqlətləndi, qıçlarım, biləklərim, macdan yapışmış barmaqlarım elə bil qurğuşunla doldu. Ciyərlərimdə bir genişlik, sinəmin əzələlərində daş bərkliyi hiss etdim və nə isə çox möhkəm bir şeyə ilişib çatıldayan kotanı torpağın ağır layı altında asanlıqla qaldırıb yenidən torpağa sancdım.

İrəlidə Tapdığın qəhqəhəsi eşidildi.

- Ha gözünə dönüm! - deyib tənək çubuğunu vıyıldatdı. Bu sözləri mənə dedi, yoxsa kəllərə? Fərqi yox idi, elə sevinmişdim ki, hətta gözlərim dolmuşdu.

Mehbalı əmi isə heç nə demədi. Əlini kürəyimdən çəkib dala qaldı və deyəsən "çay qaynatmağa" getdi.

"Çay qaynatmaq" kotançıların dilində dincəlmək demək idi. Mehbalı əmi mənə o qədər "get çay qaynat" demişdi ki, hətta bizim nəsildən - Tahirlidən olduğuna baxmayaraq özünü "Ləzgi" adlandıran, familiyasını da Qalayçıoğlu yazdıran briqadirimizin bizdən uzaqda işləyən başqa kotançıları mənim adımı "Çayçı" qoymuşdular. "Ha, gözünə dönüm!" sözlərindən sonra, axır ki, istehzalardan təhqirli "Çayçı"lığı eşitməkdən canım qurtarmışdı. Gözlərimi silib vəcdlə qışqırmaq, hətta öyünmək istəyirdim.

Bu hadisədən sonra hər dəfə əlimi kotanın macına atanda mən o dəqiqə Mehbalı əminin əlini kürəyimdə hiss edirdim. "Çay qaynatmağa" gedəndə də, bel götürüb şumun xərək qalmış yerlərini belləməyə gedəndə də Mehbalı əmi elə bil əlinin birini mənim kürəyimdə qoyub gedirdi.

Günlər keçdikcə biləklərimin, qollarımın, sinəmin əzələlərində doğrudan da qurğuşun ağırlığı, daş bərkliyi hiss edirdim. Bəzən mənə elə gəlirdi ki, bu cür əzələlərlə hətta bütün sutkanı maşıntək fasiləsiz işləyə bilərəm.

Lakin, əlbəttə, insan heç vaxt maşın ola bilməz.

MTS-dən ((maşın-traktor stansiyası) - Kolxozlara hər beşillikdə bir dəfə texnika verib əvəzində "naturplata" (məhsulla ödəmə) adı ilə hər il (hər il!) hazır məhsul vergisi alırdı) bizim kolxoza nə vaxtsa bircə traktor verilmişdi, onun da nəyi isə çatışmırdı. Traktor sədr Cəbrayılın həyətində, ot-ələf arasında qaralırdı, gecələr üstündə sədrin hinduşqaları yatışırdı, toyuqları oraya - "tara" çıxırdı. Biz kotançılar elə işləməli idik ki, payızda qırx birinci ildəkindən iki dəfə artıq taxıl səpib, həm hərbi fonda, həm MTS-ə, həm də camaata taxıl çatdıra biləydik.

Sədr Cəbrayılın iclasda dediyi sözləri hamı "qulağında sırğa" eləmişdi: "Rusiyanın yarısı nemesin çəkməsinin altındadı. Ukrayna yoxdu, Belorusiya yoxdu! Gərək onların əvəzində də taxıl verək".

Baş kanaldan, Baş kənd Qurbanlı tərəfdən bizim Orta kənd Tahirlinin sahələrinə bir arx gedirdi ki, onun da suyu pambığı suvarmağa ancaq çatırdı. Göylərin suyuna ümid bağlayıb, vur-hay şumlayırdıq. Gün doğandan şər qarışana qədər, aylı gecələrdə isə hətta gecə yarıya qədər şumlayırdıq. Bəzən kəllərin nə vaxt dayandıqlarını, Tapdıq zəncirin üstündə, mən isə kotanın dalında, ayaq üstəcə haçan yuxuya getdiyimizi bilmirdik. Belə hallarda Mehbah əminin deyintisini eşidib, tezcə Tapdığı haylayırdım. Yenə kəllər fısıldaşır, zəncir cingildəyir, zəncirin həlqələri xırçıldayırdı, əllərimin altında mac titrəyirdi. Yalnız kəl otaranımızın səsinə diksinib oyananda başa düşürdüm ki, Mehbalı əminin deyintisini də, işlədiyimi də yuxuda görmüşəm. Qaranlıq meşənin harasındansa kəl otaranımız bizi səsləyirdi:

- Ay Tapdıq! Ay Nuru! Ötürün gəlsin!

Canları islaq-tərli, ağızları köpüklü, üzgün-ölgün heyvanlan boyunduruqdan açıb, kəlotarana təhvil verəndən sonra evə qayıdanda, hər şeydən əvvəl özümü taxtın üstünə yıxmağa tələsirdim. Çox zaman anamın çarıqlarımı necə çıxartdığını belə hiss etmirdim. Əmma qulağıma səslər gəlirdi: "Anan ölsün, anan ölsün!.." "Bir adam üç adamın işini görməlidi..." "Çörəyimiz kotandan çıxır... Çörəyimiz kotandan çıxır". Yalnız bu sonuncu səs bir neçə dəfə təkrar olunandan sonra, özümü zorlayıb güc-bəla ilə gözlərimi açırdım.

Belə, necə deyərlər, ölü kimi yatdığım gecələrdən birində bir hadisə baş verdi. Və o hadisədən sonra məndə gözlənilməz bir dəyişiklik əmələ gəldi.

O əcaib dəyişikliyi heç kəsə arzulamıram.

Başıma nə gələcəyini bilsəydim, heç evə qayıtmazdım, anama ismanc yollayıb, uşaqlardan birinin yanında yatıb qalardım. Ancaq həmişə olduğu kimi, yenə birbaş evə, özümü taxtın üstünə salmağa tələsdim, həmişə olduğu kimi, yenə də ölü kimi düşüb qaldım.

İndi təsəvvür eləyin ki, o cür yatan və həmişə də doyunca yuxuya həsrət qalan adam, gecənin bir vaxtı birdəncə gözlərimi açdım və hələ heç məni nə oyatdığını, yuxumun nə üçün dağıldığını fıkirləşməmiş, ağzımda çörək hiss etdim. Hər gün yediyim qarğıdalı cadı, arpa kələfətiri yox, buğda çörəyi!

Qaqaşım adəti üzrə yerin içində sakitcə oturub, anamın həftədə iki dəfə yalnız qaqaşımdan ötrü bişirdiyi buğda çörəyini yavaş-yavaş gəvələyirdi. Uşaqdakı fəhmə bax ki, yatan qardaşının ağzının açıq olduğunu görüb, çörəyindən bir tikə qırıb ağzıma qoymuşdu!

Necə yemiyəsən?!

Çeynədim, uddum və... və elə bil ömrümdə ilk dəfə buğda çörəyi yeyib qarğıdalı cadından, arpa kələfətirindən çiyrindim və... ağlıma hardan, necə gəldi ki, aclıq olacaq?

Pəncərədən çölə baxırdım. Ay işığında, durğun, bürkülü havada qarğıdalılarımızın yarpaqları ölüşgəyib sallanmışdı. Fikirləşdim ki, durum geyinim, arxda su varsa qarğıdalıya su açım. Əmma bunun əvəzində gözlərimi anamın əlindəki nimçədə çörək parçasına, pendirə dikdim. Başa düşürdüm ki, buğda çörəyindən nəinki bir qismət yeməyə, heç qoxlamağa da ixtiyarım yoxdur. Küncdə, tərsinə çevrilmiş vəl tayının üstündə un çuvalı vardı. Atam gedəndə bu çuvalı dolu qoyub getmişdi. O vaxtdan ötən bir ildə çuval yapıxıb, bir çərək hündürlüyündə qalmışdı. Atam uzaqdan-uzağa hardansa xəbər alırdı: "Balamın buğda unu qurtarmayıb ki?" Bu səs qulağıma gələndə taxtdan necə atılıb, evdən necə çıxdığımı bilmədim. Həyətimizdə atamın hələ təzə evləndiyi vaxtlar əkdiyi tut ağacının haçasından kətməni götürüb qarğıdalını kətmənləməyə başladım. Fikirləşirdim ki, qarğıdalı çox yansa, əlacım kəsilsə, bərk ayaqda sədri də, cuvarı da yuxuya verib su oğurlaya bilərik. "Bilərik" deyirəm çünki belə işlərdə Tapdıq mənim daimi köməkçim idi. Nə isə. Səhərə qədər işlədim.

Anam pəncərənin qabağında oturmuşdu.

- Özünü üzmə, anan ölsün!.. Anan ölsün!.. - Səhərə qədər yalvardı. Mən də ona yalvardım:

- Yat, ay ana, qurbanın olum! Yat!

Alt paltanmda idim. Ayaqlarım yalın idi. Kətmənin ağzından qopan torpaq çılpaq qıçlarımı döyəcləyirdi. Hərdən dırnaqlarıma daş-kəsək dəyirdi. Əmma ağrı hiss etmirdim: kotanın böyrünə-başına çırpılmaqdan bədənim keyikib taxta kimi hissiz olmuşdu.

Qarğıdalılarımızın hündürlüyü hələ bir metr də deyildi. Ancaq mən fikrimdə artıq məhsul toplayırdım. Məhsulun yarısını buğdaya dəyişdirmişdim, Qonaqlı meşəsində "İskəndər ağanın dəyirməni" deyilən dəyirmanda üyüdüb gətirmişdim, vəl tayının üstündə, eynilə atam gedəndə olduğu kimi, dolu çuval dururdu. Bu vaxt, bunların hamısının elə xəyal olaraq qalacağını deyən olsaydı kətməni yerə yox, qaldırıb başıma çaxardım. Lakin... kim peyğəmbərlik eləyə bilərdi!

Səhərisi yolda, həmişə olduğu kimi, dərdimi açıb Mehbalı əmiyə danışdım. Dedi:

- Xoflanıbsan.

Soruşdum ki, xoflanmağımın əsası varmı?

İri-iri, durğun, yorğun gözlərlə bir xeyli üzümə baxdı.

- Var, - dedi. - Buğda paylanmıyacaq bu il. "Paylanmıyacaq?!" Niyə?!

Niyəsini demədi.

Yol boyu öz-özünə mızıldanırdı:

- Pis adamlar var... Pis adamlar var...

O "pis adamlar" üçpara kənddən hələ əskərlik yaşı çatmayan, "uçota" salınmayan cavanlarımızı özlərini "bığı burma cavanları"n əvəzində "müharibəyə basırdılar, hökumətin əsgər ailələrinə göndərdiyi vaqon-vaqon pal-paltarı "vayenkomat”da kapitan Arşalusun köməyi ilə Ağtəpə bazarına ötürüb camaata "çöpnən çərtdək" verirdilər. Bəs buğdamıza necə əl uzadırdılar?! Məlum deyildi...

Buğda çuvalı tamam boşalanda anam çuvalı tərsinə çevirdi, süfrənin üstündə oxlovla çırpıb bir cam un çıxartdı. O bir cam undan iki xəmrəli çörək oldu. Qaqaşım o iki çörəyi beş gün yedi. Altıncı günün gecəsi yenə bir dəhşət oldu.

"Pəpə, pəpə"ni eşidəndə anam yorğan-döşəkdən qalxıb, küncdə duvağın üstündə süfrəyə bükülü saxladığı "cad"lardan - qarğıdalı çörəyindən kəsib gətirdi.

- Al, al, gözümün işığı, - dedi.

- Bu acı deyil, bu şirin pəpədi, ye, - dedi.

Bilənlər bilirlər ki, qarğıdalı cadı ancaq bir gün az-çox yumşaraq qalır, sonra isə daşa dönür.

Qaqaşım cad parçasını bir basdı, iki basdı, dişləyə bilmədi. Sonra əlindən salıb, qəribə - dəhşətli sızıltı ilə ağladı.

- Pəpəəə!..

Bəlkə də ilk "pəpə, pəpə" olduğuna görə mən buna heç cür dözməyib, taxtdan atdıb eyvana qaçdım. Eyvan dirəklərindən birinin dibinə çöküb, qulaqlarımı tutub hönkürdüm. Bir də o vaxt ayıldım ki, əkinimizin kənarlarından, arxın qıraqlarından biçib, qurudub yığdığım tayanın yanında güllə guruldadı. Beşaçılanın lüləsindən püskürən alovla birlikdə qığılcım səpələndi. Tahirlidə, ümumiyyətlə, sovetliyimizin üç kəndinin üçündə də belə gurultular heç də az olmadığına görə, o qədər də təəccüblənmədən həyətə çıxıb, sıx ulduzlu göy altında gəyənimiş, yəni xeyli işıqlanmış qaranlıqda Boz atı və sovet sədrimiz Qılınc Qurbanı tanıdım.

Meşin şapqasının qabağında ulduzu, belində enli kəmərin toqqası, qucağında beşaçılanın çaxmağı işıldayırdı. Tez-tez dönüb kəndimizin tən ortasından keçən El yolu tərəfə boylandıqca, gözləri də ulduzların işığını əks edib parıldayırdı... Qılınc Qurbana belə valehliklə, diqqətlə tamaşa eləməyimin səbəbi bu idi ki, bu bapbalaca, eyni zamanda çox güclü və çox cəld kişi atamın hələ Komsomol Tahir adlandığı vaxtldardan - iyirminci ildən, ən yaxın dost - qardaşlığı idi. Bütün kənd "Qılınc Qurban" deyirdi, atam isə "Bolşevik Qurban" deyərdi. "Mənim bolşevik qardaşımın nə mauzerindən boş-boşuna güllə çıxır, nə də tüfəngindən", - deyərdi. Yəni elə ki, atırdı, qaçaqdan, quldurdan hökmən kimi isə vururdu, ayaqlarına ip salıb, atın quyruğunda sürüyə-sürüyə gətirib El yolunun ortasına çıxarırdı. "Qudurmuş it vurmuşa" - qaçağa, quldura, soyğunçuya lənət oxuyardı. Heç bilmirəm, otuz neçənci il idi, səkkiz-on yaşım ancaq olardı, atamın kəskin etirazına baxmayaraq, bir dəfə mən də getdim ki, "qudurmuşa" baxım. Dağdağan Alı deyilən məşhur, qorxunc bir qaçaqdı; ağalardan, bəylərdən, yəni sinfı düşmənlərdən olmasa da, iyirminci ildə Sovet hökuməti qurulanda, gah meşədə odunçulardan, "sajen"çılardan, yəni hökumət üçün ağac kəsib, başını, ayağını xırxdayıb "sajen" yığanlardan çörək alırdı, gah fermalardan dana, qoyun-quzu aparırdı. Qısası, müftəyeyən "qudurmuş" idi o Dağdağan, yəni tək Alı. Getdim gördüm "ölü qudurmuş" inildəyə-inildəyə, "Ya Allah! Ya Rəsul!" - deyə-deyə ayağa qalxdı, xançalını qından siyirib ayaqlarına bağlı çatını kəsdi və elə xançal əlində, köynəyi, şalvarı, çəkmələri qan içində, El yolu ilə üzü aşağı çıxıb getdi. Qurban əmi - Qılınc Qurban isə dalınca baxa-baxa qaldı. Və sonra təəccüblü sözlər dedi: "Bunun qaçaqlığının nəsə ayrı səbəbi var. Sağ qalsa, meşəyə yolunuz düşəndə bunun payım da aparın həməşə". O vaxtdan Qurban əmi - Qılınc Qurbanı atamla yanaşı tuturdum. "İstrebitelni batalyon" - Qılıcı batalyon adlanan, arxa cəbhədə nizam-intizam üçün təşkil edilmiş batalyonun komandiri təyin olunandan sonra, batalyon üzvlərindən sədr Cəbrayılı nə isə vacib, təcili işə çağırmaq lazım gələndə Qurban əminin beşaçılanının guruldaması lap adi bir şey olsa da, bizim həyətdə guruldaması, əlbəttə, təəccüblü idi. Gözümün yaşını silib ata yaxınlaşdım. Əmma Qurban əmi mənə yox, öz məşhur kəhərini çapa-çapa gələn sədrə baxırdı.

Cəbrayıl çatıb cilovu çəkdi.

Qurban əminin əksinə Cəbrayıl hündür, ağbəniz adamdı. El yolunda sədrin ardınca baxan qız-gəlindən eşitmişdim ki, yer üzündə ikinci belə gözəl kişi ola bilməz. Qurban əmi də onun məhz gözəlliyini xoşlamırdı.

- Xeyir ola, a Qurban? Belə rahat gecədə belə trevoqa nədən ötrüdü? - Cəbrayıl gülümsünüb, şapqasını dala itələyib, qeyri-adi geniş alnını açıb daha da gözəl göründü.

Qurban əmi şallağını evə tərəf uzatdı.

- Bu kimin evidi? Cəbrayıl tutuldu.

- Bıyy! Bu nə sualdı, a Qurban?

- Səsini kəs və huş-guşnan qulaq as! Nə səsdi elə?

Bayaq hönkürüb qulaqlarımı tutandan sonra "pəpə, pəpə"ni eşitmədiyim kimi, gurultudan sonra da eşitmirdim. İndi isə...

- A mənə pəpəəə!..

Yaş məni boğdu, beynimə uğultu düşdü, atlıların nə deyib-danışdıqlarını, nə vaxt getdiklərini bilmədim. Bir də o vaxt ayıldım ki, briqadirmiz Qalayçıoğlunun gəlini - anbardar Zibeydə qarşımda dayanmışdı, kim isə kök bir kişi çiynindən ağır xurcun düşürüb, tövşüyə-tövşüyə, öskürə-öskürə papiros yandırırdı.

Xurcunun bir gözünün ağzında un ağarırdı, o biri gözündə bidon vardı.

- Sədr göndərib. Un öz əməkgününüzə düşür. Bal sədrin öz qapısındakı yeşiklərdəndi. Uşağa korluq verməyin.

Zibeydə, ardınca da közərən papiros uzaqlaşıb getdi. Anam qaqaşım qucağında, gəlib dinməz-söyləməz, bidonun qapağını götürdü, barmağını işıltdı, qatı bala batırıb, fırlaya-fırlaya qaldırıb qaqaşımın ağzına soxdu.

Nə qədər ki, atam getməmişdi, qaqaşımı anam da atamın dili ilə "Şöşü bala" çağırırdı. Atam gedəndən sonra anam daha "Şöşü bala" deyə bilmirdi. Qaqaşım barmağı sümürüb, balı udub, o an da ağzını balıq kimi açanda, burda anam bir ildə bəlkə də birinci dəfə gülüb:

- Şöşü bala! Bu qədər bal yemək olmaz axı, Şöşü bala! - dedi.

Sonra Şöşü balanı mənim qucağıma qoyub, ləyən, su gətirib elə buradaca xəmir yoğurmağa başladı...

O un da qurtardı. O bal da qurtardı.

Hey deyirəm "səmum hardan əsdi?!" anamın sözləridir. Qulaqlarımda "pəpə, pəpə", bu müsibətin səbəblərini axtarıram. "Pis adamlar... Pis adamlar..." Neyləyiblər o "pis adamlar"?

Bunu Mehbalı əmi bilir. Mən isə yaxınlarımızı yaxşı tanıyıram: atalarımızı, analarımızı, dostlarımızı...

...Tapdığın anasının adı Söylü idi. Mənim anamınkı Əsmət. Əmma bilənlər bilirdilər ki, həqiqi adı Asmik idi. Mənə özü danışmışdı ki, ulu babası nə vaxtsa bizim bu ətraf kəndlərə gəlib "kirvəlik" eləyən ermənilərdən imiş, adına da elə "gələn kirvə" deyirmişlər. Kiminsə oğlunun sünnət toyunda deyib: "Gələn deyiləm mən, Gülənəm". O vaxtdan adı Gülən qalıb. O Gülən kirvənin törəmələri Gülənuşağı olub elə müsəlmanlaşıblar ki, bizim kəndə kartof gətirib taxd aparan "Baran erməniləri" deyilən Barana erməniləri "hayes, Turkes" soruşanda bunlar "türkəm" deyiblər. Bu "türkəm" deyənlərdən biri o ulu erməninin adını daşıyan Gülən, yəni anamın dayısı hətta molla məktəbi qurtarıb Molla Gülən olub özü də molla məktəbi açıbmış. Əmma Molla Güləni nə Qurban əmi - Qılınc Qurban xoşlayırdı, nə atam, nə anam özü, nə də mən. Buna görə də onun adının yaxşı adamlar sırasından qəti çıxarmışam. Bu dayının bacısı qızı Əsmətin adını isə, anam olduğuna görə yox, həqiqətdə də yaxşı insan olduğuna görə yaxşılardan birincilərin sırasında deyirəm.

Tapdığın anasına Sürməli Söylü də deyirdilər.

Əvvəllər, yəni hələ müharibə başlanmamış uşaqlar mənim qulağıma pıçıldayırdılar ki, "sürməli" guya ayağı sürçək arvadlara deyirlər. Mən buna inanmırdım. Birincisi, ona görə ki, Söylü xana gözlərinə sürmə-zad çəkməzdi. Yadımdadır ki, anam gülümsünüb elə bil qibtə ilə deyərdi: "Söylünün gözləri qüdrətdən sürməlidi". İkincisi də, "Sürməli" adını ona bir başqası yox, öz əri Muxtar əmi vermişdi. Pis ad olsaydı. Deyərdimi?!

Muxtar əmi ayar adamdı. Çöldə - sahələrdə, kolxozçuların arasında da, idarədə də heç vaxt sakit dayanmaz, elə danışıb-gülərdi. Axşamlar, idarədə işlərini qurtarandan sonra, boş vaxtlarında, özü dediyi kimi, "arvadını qoltuğuna vurub", tut ağacının altında "böyrünü xalçaya verib Tahir müəllimnən gap eləməyə" gələrdi. Əmma atamla "gap eləmək" əvəzinə, öz arvadı ilə zarafata başlardı: "Samavarı gətir xalçanın yanına qoy zümzüməsini eşidək, özün də gəl gözümün qabağında əyləş, öz əlinnən çay süz, Əsmət bacının xətrinə dəyməsin, sənin əlindən çaya məxsusi ətir çökür, mənim Sürməli Söylüm, sürməli gözlərinə quzu kəsim!" Beləcə başlayıb, tər tökə-tökə, hərdən "oxay!" - deyə-deyə armudu stəkandan çay içib, samovar tər-təmiz boşalana qədər danışardı. Axırda isə "hökumət papirosu" çəkən atamla "maxorka" çəkən Mehbalı əmiyə hökmən "Siz çəkən deyilsiniz", - deyib tənbəki kisəsindən "saçaqlı tütün"lə "cığala kağız" çıxarıb, "Arvadın eşqinə bir eşmə də dəmliyək və rəvan olaq təxti-xabımıza sarıl" - deyərdi.

Muxtar əmi ilə oturanda atam da zarafatcıl olurdu: "Sədrimizə baxın! Fikri-zikri Söylünün yanında, təxti-xabda! Başa düşmürəm bu kəndi necə idarə eləyirsən!" Muxtar əmi guya ciddiləşib deyərdi: "Söylü olmasa bircə gün də sədrlik eliyəmmərəm. Başın haqqı doğru sözümdü, müəllim! Bax, budu deyirəm: o gün ki, gördün Söylü yanımda yoxdu, bil ki, Muxtarın ruhu bədəndə deyil! Get qəbrimi qazdır!"

Muxtar əmi belə danışanda, Tapdıqla mən bir kənarda bir-birimizi dümsükləyib, ucaboy, gözəl arvadın öz "kartofburun, yekəqarın" ərinə necə vurğun-vurğun tamaşa etdiyinə baxırdıq.

Mən Muxtar əmidən başqa heç bir ağsaqqal, qarasaqqal yanında heç bir zarafata, sərbəst rəftara yol verəməyən, komsomolluq illərinin "revolveri" - tapançası hələ də evimizdə saxlanan, kənd arasında qaşları çatılı gəzən, məktəbdə "atası Nur Məhəməd təki nur-ipək" olan, evdə qəzet, kitab oxuyan, şeir yazıb siyirməsində "qıfıl altında saxlayan" atamla sakit, susqun anamı Tapdığın ata-anası ilə müqayisə edərdim və belə şən ata-anası olduğuna görə ona qibtə etdiyimi Tapdıqdan gizlətməzdim.

Qırx birinci ilin yayında "vətəni müdafiə edək" şüarı çıxanda, başqa könüllü gedən kommunistlərlə birlikdə atam ərizə verəndə Muxtar əmi də yazdı.

Bir gündə getdilər, bir gündə məktub göndərdilər "Mazdokda qırdan Azərbaycan diviziyası" barədə xəbər yaydandan sonra bir gündə də "qara kağızları" gəldi.

Mən anam sarıdan arxayın idim. Anam toxtaqlı, dözümlü qadındı. Tapdığın anası isə... yox, o, ayrı cür idi.

Mehbah əmi bizim nəsildən olsa da, nədənsə əslini gizlədib Tahirli əvəzində familiyasını Qalayçıoğlu yazdıran briqadirimiz, ağsaqqallarla bizə gəlirdilər. Kandarda qaloşlarını, ayaqqabdarını çıxarıb, əllərini bığlarına, saqqallarına çəkə-çəkə yuxarı başa addımlayıb, yerbəyerdən "Ya allah! Ya Adah!" - deyə-deyə taxtın üstünə qalxırdılar, orda anamın əlüstü saldığı süfrənin dövrəsində səliqə-səhmanla bardaş qurub səssiz-səmirsiz otururdular. Kənddə şiniyyat tapılmadığına görə armud qaxı ilə, moruq qurusu ilə çay içib, elə hey yaslı-yaslı susurdular. Gah qarşılarında buğlanan stəkanlara, gah diqqətlə otağımızın çılpaq divarlarına, künc-bucağına, gah da atamın yazı stolunun böyründə, kətildə susqun oturan anama baxırdılar. Danışmağa başlayanda isə, bir-birinin sözünü kəsə-kəsə anama ürək-dirək verirdilər: filan kənddə filankəsin ərindən də, yaxud filankəsin oğlundan da qara xəbər çıxıbmış. Əmma heç beş gün keçməmiş məktub gəlib. Yaxud: filan kənddə filankəslərin ərlərinin yanından adam gəlib, deyir "sekretni" yerdə işləyir, məktub yollamağa ixtiyarı yoxdur və sairə... O deyilən xəbərlərdən bizim kənddə niyə çıxmırdı? Bu barədə nə anam soruşurdu, nə də qocalar bir söz deyirdilər.

- Frontda belə şeylər çox olur, bala. Sən heç umudunu üzmə, - deyib ağsaqqalların arasında xüsusi hörməti olan Mehbah əmi söhbətə yekun vururdu.

Yazı stolunun o tərəfində, divarda iki şəkil vardı. Birində anam stulda oturub, qucağında gombul yanaqları, işıldayan gözləri ilə kuklaya oxşayan bir uşaq tutmuşdu. O kukla guya mən idim.

İkinci şəkildə ədərini şalvarının ciblərinə soxub, geniş, qabarıq sinəsini irəli verib, başını dala atıb, damağında uzun müştüklü papiros tutmuş, beli revolverli oğlanla bir əlini belinə, o biri əlini taxta qoburlu mauzerinin üstünə qoymuş balaca bir kişi şəstlə dayanmışdı. O revolverli oğlan atam Komsomol Tahirdi, yanındakı gödək kişi isə Qurban əmi - Qılınc Qurbandı.

Mən gözümü açıb dünyaya baxanda atamı saçsız görmüşdüm. Dediyim kimi, kənd arasında qaşları çatılı, məktəbdə nur-ipək, evdə oxuyan, yazan, bağçada işləyən atamın şəkildəki oğlana heç bir oxşarı yoxdu. Amma anam gündə bir kərə o şəklin tozunu silirdi və bu vaxt mütləq onu divardan götürüb uzun müddət, elə bil nəfəs çəkmədən tamaşa edirdi. Belə hallarda bir neçə dəfə pıçıltısını eşitmişdim: "Balalarını yetim qoyma, ay Tahir..."

Anam taxtdan düşüb tələsmədən qaloşlarını, ayaqqabılarım geyinən qocaları da eyni sözlərlə ötürürdü:

- Təki balaları yetim qalmasın. Mən heç nə istəmirəm, şil olsun, topal olsun, ancaq balalarının içinə qayıtsın.

Bu sözləri deməyə dili necə gəlirdi? Mən, əlbəttə, etiraz edirdim. Ancaq həm də ürəyimdə sevinirdim ki, demək anam toxtaxlıdır.

Tapdığın anası isə, dediyim kimi, ayrı cür idi.

"Qara kağız" gələn günü kəndin ortasında, El yolunda arvadın necə qiyyə çəkib hönkürdüyünü xatırlayanda canımdan üşütmə keçirdi. Ətrafına toplaşmış arvadların onu qınadığına və hətta Tapdığın da acıqlandığına baxmayaraq, arvad dəli kimi baş-gözünü yumruqladı, saçlarını yoldu. Həmin axşam Tapdıqgilə gedəndə mən o gözəl qadının bir neçə saatdaca sapsarı saraldığını, "sürməli" gözlərinin dövrəsində qara ləkələr əmələ gəldiyini gördüm.

Arvad vaxtı ilə Muxtar əminin "təxti-xab" adlandırdığı böyük çarpayıda, yoğan-döşəyin arasında arxasıüstə uzanıb, donuq gözlərini tavana dikmişdi. Elə bil can verirdi.

Tapdıq çarpayının ayağında boynunu büküb anasına baxırdı. Deyəsən mənim gəldiyimi hiss etmirdi.

Ayaqlarımın ucunda ehtiyatla yaxınlaşıb, mən də çarpayının aşağısında dayandım. Tapdığa bir söz deməsəm də, belə dar gündə dostumla heç olmasa yanaşı dayanmağı özümə borc bildim.

Bir az sonra Tapdığın böyük qardaşı Cümrü gəldi.

O vaxt Cümrüyə Dəli Cümrü demirdilər. Çünki hələ dəli olmamışdı. Özü də çağırışçı idi. Qalın parçadan özünə arxa çantası tikdirmişdi, içinə də yun corab, qulaqlı papaq və sair bu kimi şeylər qoymuşdu. "Uruset soyuqdu", - deyirdi. Müharibədən, əsgərlikdən söz düşəndə isə "Günlərimi sayıram", - deyirdi.

Tapdıq həm boy-buxundan, həm də sifətdən atasına oxşayırdı. Cümrü isə anasına çəkmişdi. Bizdən cəmi iki yaş böyük olmasına baxmayaraq, kürəyinin arxasında Tapdıq kimisinin və ya mən kimisinin ikisi gizlənə bilərdi.

Hələ müharibədən əvvəl, məktəbdə oxuduğu vaxtlar da elə bu cür enlikürək idi. Atamla Muxtar əmi yanaşı dayanıb, papaq əvəzində başında çalağan yuvasıtək bir topa qapqara saç gəzdirən bu pər-budaqlı oğlanın boy-buxununa, yerişinə, duruşuna tamaşa eləyib, qürurla gülümsəyərdilər: Muxtar əmi öz oğlu ilə, atam öz şagirdi ilə fəxr edərdi. Bizim, yəni Tapdıqla mənim isə, şübhəsiz, qürurumuz həddini aşıb lovğalığa çevrilərdi. "Cümrü qağamız hər ikimizin qardaşımız, hər ikimizin dostumuz idi. Kolxozumuzda "Staxanovçu"  adı alan kolxozçuların haqqında qəzetlərə məqalə göndərib çox vaxt "atkaz"  alsa da, özünü "müxbir" adlandıran köhnə sinif yoldaşımız Müxbir Məlik özünü bizim ən yaxın dostu saysa da, Cümrünün yanında mənə həmişə əyri baxırdı, "Cümrünü məndən çox istəyirsən!" - deyirdi.

Atalarımız gedəndən sonra Cümrü də məktəbi buraxdı. Qalayçı-oğlunun briqadasına yazılıb, o da kotançılığa başladı. Mehbalı əmi ilə Qalayçıoğlu bir neçə gün dalbadala danlayıb-dalaşıb, "Heç olmasa doqquzuncunu qurtar!", "Sən zehinlisən. Buraxma məktəbi!" - dedilər. Əmma Cümrü qayıtmadı məktəbə. "Dava vaxtı nə oxumaq, ay atası rəhmətliklər! Vayenkoma ərizə yazmışam, arxa çantamı da tikdirib hazır qoymuşam. Bu gün-sabah çıxıb-gedəsiyəm!" - dedi. Qocalarımız: "Bu dava çox pis davadı. Kim bacarır, yayınsın bu davadan", - desələr də, divarlarda "Vətəni müdafiə edək!", "Vətən çağırır!" şüarlarını "sarsaqlayan", "saf-saman danışan" qocalarımızın sözlərindən daha əsaslı saydığımıza görə, Qağamızın: "Ərizə yazmışam", - dediyini eşidəndən sonra Tapdıqla mənim Cümrü sarıdan qürurumuza gizlin bir qibtə qarışdı.

Qoşa konvertlərdə qoşa "qara kağızlar" gələn günü nədənsə Cümrü anasına yaxın durmadı. Cod dərili, iri əllərilə enli qayış kəmərinin toqqasını sıxaraq, topasaçlı başını dik tutub, ağsaqqalların arasında dayandı. Mənə elə gəlir ki, Tapdıq da məhz qardaşının o cür ürəkli-dirəkli dayandığını gördüyü üçün özünü ağlamaqdan saxladı. "Mənə elə gəlir ki", - deyirəm, çünki əslində mən özüm də elə Cümrüyə baxıb, göz yaşımı içərimdə boğdum.

Söylü arvad elə bil doğrudan da can verirdi, hərdən sinəsi dolub-boşalmasaydı və bu vaxt burun pərləri titrəməsəydi, biz yəqin ki, şivən qoparardıq.

Cümrünün "kartof" burnu sıxılmışdı, qaysaqlı dodaqları göyərmişdi. Gözleri eynilə anasının gözləri kimi, bir nöqtəyə dirənmişdi.

Dillənməyə cəsarət eləmirdim. Haçandan-haçana ehtiyatla Tapdığa tərəf əyildim:

- Bəlkə Revazı çağıraq?

"İrəvaz doxdur" deyilən adam gürcü idi, elə Gürcüstanda da işləyirdi. Əmma "malareya" deyilən qaraqızdırma bizim üçpara kəndin camaatını əməlli-başlı təntitdiyinə görə Revaz - İrəvaz doxdur tez-tez Baş kənd Qurbanlıya gəlib orda Axsaq Hacıya -Feldşer Hacıya dərs deyirdi, Aşağı kənd qonaqlıda rus qızı Sestraya dərs deyirdi, bizim Orta kənddə isə həftədə iki-üç gün qapı-qapı gəzib "xinin" - qızdırma dərməni paylayırdı, "iynə" vururdu.

Mən "Revaz" deyəndə Tapdıq başını buladı.

- Revazlıq deyil, - dedi. Sonra təəccüblə üzümə baxdı.

- Sən niyə burdasan?! Dedim:

- Bəs neynəyim? Dedi:

- Anayın yanında ol! Get!

Mən cavab verməmiş, arxadan Cümrünün gur səsi eşidildi:

- Onun anası kişi qızıdı!

Başımı qaldırıb, məndən azı iki qarış hündürlükdə Cümrünün iri, parıltılı gözlərini gördüm.

Bir əlini Tapdığın, bir əlini də mənim çiynimə qoyub, sinəsilə bizi çarpayının dəmirinə sıxıb, anasına baxdı. Ağır-ağır, deyəsən, qəhərdən boğula-boğula, nəfəsini dərə-dərə dedi:

- Qara kağızı gələn tək bizimkidimi, ay ana?! Saçını-birçəyini yolub yelə verməknən atamı qaytaracaqsan?! Mən heç, bu Tapdıq balana yazığın gəlmirmi?!

Söylü arvad dillənmirdi. Oğlunun sakitlikdə otaq dolusu çıxan boğuq səsini elə bil heç eşitmirdi.

- Qoşa oğul anasısan... saçına-birçəyinə dən düşüb, neçə-neçə ölüm-itim görübsən, özünü niyə itirirsən, ay ana?!

Cümrü bu sözləri deyə-deyə çarpayının böyründən hərlənib, anasının başı üzərində durdu. Qaşlarını sıx-sıx çatıb, bir müddət səssiz-ünsüz dayandı. Sonra ağır-ağır çevrilib bizə necə baxdısa, Tapdıq da, mən də onun nə demək istədiyini dərhal başa düşüb eşiyə çıxdıq. Ancaq hələ qapıdan aralanmamış dayanıb geri baxmağa məcbur olduq.

Cümrü çarpayının böyründə diz çöküb, əyilib, ana uşağı kimi üzünü anasının üzünə söykəmişdi.

- Mən də dözəmmirəm axı, ay ana! Atamı mən də çox istəyirəm axı! - Birdən bütün bədəni ilə silkələnə-silkələnə hönkürdü.

O hönkürtünü ömrüm boyu unutmuyacam.

Kənd arasında, camaat içində topasaçlı başını dik tutub şəstlə dayanan, öz toxtaqlı görkəmilə Tapdığa da, mənə də nümunə göstərib ürək-dirək verən Cümrü qağamızın birdən-birə elə yana-yana hönkürməsi, müsibətimizin necə böyük olduğunu bizə yenidən anlatdı.

Tapdıqla, ikimiz də divar dibində, quru torpaq, daş-kəsək qırıntıları üstünə düşüb, baş-başa verib, bir-birimizi qucaqladıq. Qəribədir ki, atamla Muxtar əminin yoxluğunu, analarımızın bədbəxtliyini məhz belə qucaqlaşanda anlamışdım.

Gözümün yaşını silib başımı qaldıranda içəridə lampa yanırdı. Yerdə, xalça üstündə çoxlu arvad oturmuşdu. Ortalığa paltar töküb ağlaşırdılar. Vaxtilə Muxtar əminin əynində dəfələrlə gördüyüm göy kitel, qara qalife şalvan tanıyanda dərhal geri dönüb Tapdığın biləyindən yapışdım, heç nə izah etmədən, onu həyətin qaranlığına çəkdim: atasının paltarının sovxatək ortalığa töküldüyünü görməməli idi.

Hələ axşamdan arvadlar bizim qapıya da gəlmişdilər. Əmma anam onları heç içəriyə ayaq basmağa da qoymadı. Gözucu mənə baxıb dedi:

- Evimə ağlaşma salmıyacam.

Qalayçıoğlunun gəlini anbardar Zibeydə xahiş elədi ki, anam heç olmasa "Tahir müəllimin köynəyindən, şalvarından bir şey" versin. Bu kök, hörmətli gəlin vaxtilə atamın yaxşı oxuyan istəkli şagirdi olmuşdu. Ancaq anam onun xahişini də qəbul eləmədi. Atam kimi o da "Zibeydə" yox, "Ziba" deyib, sakitcə:

- İncimə, Ziba. Bir kağız yox, yüzü gəlsin, Tahirin paltarını ortalığa töküb ağlaşma qurmuyacam! - dedi.

Zibeydə ağladı. Arvadlar isə, anamdan incimiş kimi, narazı gözlərlə bir-birinə baxıb yavaş-yavaş dağılışddar.

İndi Tapdıqgilə yığışmışdılar. Məncə onlar Muxtar əmiyə yas saxlamaqdan çox hərəsi öz dərdini "qara kağız"a dönən əzizini ağlayırdı. Yoxsa, bu qədər dəhşətli sızıltı, göynərti ilə ağlaşardılarmı?

Hiss elədim ki, o göynərtilərə mən necə dözə bilmirəmsə, Tapdıq da eləcə dözə bilmirdi, elə buna görə də atasının paltarının ortalıqda görməməli idi.

Tez-tez dayanıb geri baxsa da, qolunu buraxmadım.

- Anam öləcək! Nuru, anam öləcək! - deyirdi. Tapdıq, deyəsən, bir az sakitləşmişdi.

- Cümrünün ağladığını görməmişdim, - deyib qaranlıqda geri boylandı.

Hiss etdim ki, qardaşı sarıdan da narahatdır. İstər-istəməz fikirləşdim ki, Cümrü niyə o cür hönkürdü? Arvadların o cür sızıldaşmasına niyə izin verdi?

Birdən onu darvazada gördüm. Demə, çıxıbmış.

Yolun o tərəfındən naxırçı Məsinin qaranlıqda itib-batmış daxmasından tütək səsi eşidilirdi. Məsi adətən axşamlar təklikdən darıxanda durub daxmanın damına qalxardı, orda oturub tütək çalardı. İndi də çalırdı. Görünür, yenə darıxırdı.

Cümrü vaxtilə Muxtar əminin kətilsayağı düzəldib darvaza dalına qoyduğu kötüyün üstünə çökdü. Ulduzların işığında parıldayan gözlərlə, özü də elə bil təəccüblə Məsinin daxmasına tərəf baxırdı.

Ona yaxınlaşıb dedim:

- Gedirik anamı yollayaq, gəlsin bu gecə Söylü xalanın yanında qalsın.

Cümrü dillənmədi.

   Mən axşamüstü anamın arvadları qapımızdan necə qaytardığını danışdım və məsləhət gördüm ki, Cümrü qağa da o cür eləsin, yoxsa, o cür ağlaşmadan Söylü xalanın əhvalı daha da xarablaşar.

Cümrü yenə dillənmədi. Onsuz da dərdlə dolu olan bu yay gecəsində, naxırçı Məsinin tütəyinin dalğa-dalğa gələn səsi də elə bil kimə isə yas tuturdu. Cümrünü də indi elə bil o yaslı səsdən başqa heç nə maraqlandırmırdı.

Məni heyrət götürdü. Bayaqkı hönkürtü hara, indi mənim sözümə heç əhəmiyyət verməməyi hara? Qağamız birdən-birə niyə belə laqeyd idi? Xeyirli məsləhətə niyə qulaq asmırdı? Anasından əlini üzmüşdü, nə idi?!

Birdən, bu buludsuz, ulduzlu gecədə elə bil ildırım çaxdı.

-Nə baş-beynimi tökürsünüz! Cəhənnəm olun burdan! - Cümrü necə qışqırdısa, Tapdıqla mən diksinib, heyrətlə bir-birimizə baxıb darvazadan tezcə uzaqlaşdıq. "Heyrətlə" deyirəm, çünki Cümrünün heç bir səbəbi olmadan, bizlə belə kobud rəftar eləməsi görünməmiş şey idi.

Deyirlər ürəkdən ürəyə yol olur. Biz öz "gözəl qağamızla", "pəhləvan qağamızla" fəxr edirdik. O isə, həmişə bizi əzizləyirdi. Xüsusən atalarımız gedəndən sonra. Biz gündüzlər çöldə yer şumlayıb, axşamlar gah Tapdıqgilin, gah da bizim həyətimizdə qarğıdalını kətmənləyəndə Cümrü birdən böyürdən çıxıb bizi qucaqlayırdı. "Qadanızı alım, a qeyrət dağarcıqları!" - deyirdi. Və bizi yatmağa göndərib, kətməni özü götürüb, bəzən səhərə qədər kətmənləyirdi. Mən gecənin bir vaxtı yorğun düşüb taxtın üstündə uzananda, birdən yenə də Cümrünün səsini eşidirdim: "Nuru kişi necədi, Əsmət xala?.." Gəlib başımın üzərində dayandığını, diqqətlə üzümə baxdığını hiss edirdim. "Uşaqlar yaman işləyirlər, ay Əsmət xala. Yeməyinə-içməyinə yaxşı fikir ver, sən Allah. Bu gün-sabah mən də gedəcəm, yurdda bunlar qalacaqlar. Yaxşı fikir verin, üzülməsinlər, Əsmət xala".

Tapdıq da, mən də, hər yerdə, həmişə qağamızın qayğısını, nəvazişini duyurduq. Mehbalı əmi ilə Qalayçıoğlu nədənsə onu "kobud", "qabağından yeməyən" adlandırırdılar. Biz isə, Cümrüdən həssas, Cümrüdən nəcib ikinci bir adam tanımırdıq.

Bu il yazbaşı, Novruz bayramından sonra ümumi iclasda sovet sədri Qurban əmi - Qılınc Qurban təklif elədi ki, kolxozdan iki boyun kəl, bir kotan ayrılsın, hər gün bir əsgər ailəsinin "qapısı", yəni həyətyanı sahəsi əkilsin. Sədr Cəbrayıl dedi: "Malakan kəndində arvadlar şalvar geyinib kişilərnən bərabər çöldə yer şumlayırlar, axşamlar da bel götürüb qapıdakı yerlərini belləyirlər. Bizimkilər niyə belləməsinlər?.."

İclasda qarışıqlıq düşdü. Qalayçıoğlu əlini xançal dəstəyinə qoyub ortalığa çıxdı. Dedi: "Malakan malakandı, müsəlman müsəlmandı! Papağını yerə soxum o kişinin ki, əsgər arvadının əlinə bel verib yer bellədir!.."

Arvadlar özləri məsələyə qarışmasaydılar, kişilərin arasında bəlkə də əməlli-başlı qalmaqal qopacaqdı. Çünki sədr Cəbrayıl nə qədər gözəl kişi idisə, bir o qədər də qürurlu idi, yəni söz götürən deyildi; səhnədə stolun dalından çıxıb, elə özü kimi caydaq, zabitəli Qalayçıoğlu ilə qabaq-qarşı dayanıb, birdən əlini atıb briqadirin xançalını qından çəkdi: "Əvvəla, iclasa xançalla gəlməyin kişilik deyil, a bizə nakişi deyən! İkincisi, müharibə bircə il də çəksə, kənddə başıpapaqlı qalmıyacaq. Bax buna görə deyirəm işləsinlər, indidən alışsınlar zəhmətə!"

Qalayçıoğlu xançalını sədrin əlindən alanda necə oldusa tiyədən tutdu, didik-didik taxta döşəməyə al-qırmızı qan çiləndi. Həmin bu vaxt arvadlar yerbəyerdən qalxıb küy qaldırdılar. Köhnə istəkli sədrimizin - Muxtar əminin istəkli Sürməlisi səhnə ayağında görünəndə isə küy yatdı. Söylü arvad yox, elə bil Muxtar əmi özü öz nüfuzu ilə hamını sakitləşdirib dedi: "Raykomumuz Sultan Əmirli yoldaş məktəbimizin direktorundan mənim yeddincini qurtarmağım barədə yoxlama istəyib, məni kursa göndərmək istəyir ki, gəlim kəndimizdə rəhbər işdə olum. Özüm razılıq vermişəm. Qismət olar gedənlərimiz qayıdar, o vaxt, inşallah, genə arvad arvad olar, kişi də kişi. Həmişə dava olmuyacaq ha!.."

Anası belə danışanda Cümrü arxa tərəfdə, qapı ağzında, toqqasından qoşa əlli tutub dayanmışdı. İşarə ilə bizi, yəni cavanları yanına çağırıb dedi: "Gedin hərəniz bir bel gətirin. İdarənin qabağında gözlüyəcəm".

O axşamdan başlayıb, şumdan o qədər üzgün qayıtmayanda hər bir əsgər ailəsinin həyətyanı sahəsini bellədik.

Uşaqlardan bəziləri dözmürdülər. Məsələn, Məlik hərdən beli atıb, əkinin kənarında üzüüstə torpağa sərilib dərhal yuxuya gedirdi və həmişə də ağzından selik axırdı. Bu vaxt Cümrü onu ehmallıca qucağına götürüb otluqda uzadırdı, papağını Məlikin başının altına qoyur, pencəyini də üstünə salırdı.

Axırıncı gecə, səhərə yaxın iş qurtaranda qağamız əlindəki beli torpağa sancıb bircə-bircə bizi qucaqladı, yenə də: "Qadanızı alım, a qeyrət dağarcıqları!" - dedi.

Təkrar deyim ki, Tapdıq da, mən də, Müxbir də Cümrü qağamızdan həssas, pəhləvan qağamızdan nəcib ikinci bir adam tanımırdıq. Yəqin ki, elə buna görə də onun birdən-birə Tapdıqla mənə qışqırması, hətta "Cəhənnəm olun!" - deməsi məni sarsıtdı. Qağamızın hirsli, parıltılı gözləri bir müddət xəyalımdan getmədi. Nə qədər düşünsəm də Cümrüdəki bu qəribə dəyişikliyə bir səbəb tapa bilmədim.

Bilmirəm hardasa oxumuşam, ya da kimdənsə eşitmişəm ki, insanın ən böyük xoşbəxtliyi uzaqgörənliyindədir. Burdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, demək, ən böyük bədbəxtlik bədbəxtliyi qabaqcadan görməməkdir.

Hardan biləydik həssas qağamıza, pəhləvan qağamıza Dəli Cümrü deyiləcək?!

Cümrünü darvaza ağzında, kötük üstündə qoyub, Tapdıqla yanaşı, bizim evə sarı gedəndə, mən vaxtı ilə Muxtar əminin "arvadını da qoltuğuna vurub" bizim həyətə, tut ağacının altına gəldiyi günlərimizi, Tapdıqla bir-birimizi dümsükləyib, "kartofburun, xaşalqarın" ərinə vurğun-vurğun tamaşa edən arvada baxıb pıqqıldaşdığımızı xatırlayırdım, indi donuq gözlərini tavana dikib hərəkətsiz qalmış Sürməli Söylünü Aşağı kənd Qonaqlıda Çürük aşığın danışdığı "Məsim və Diləfruz" dastanında "Məsimin həsrətindən dili tutulmuş Diləfruza" oxşadırdım. "Arvad-kişi" söhbəti olan iclasda elə danışandan sonra günlərin birində Cəbrayıl kişi müharibəyə gedəndə hökmən sədr seçiləcəyini gözlədiyim Sürməlinin gözlərindəki dəhşətin, lal-dinməzliyin keçəcəyinə şübhə eləmirdim.

Hardan biləydim ki, həssas, incə qağamız kimi həssas, incə anası da elə dəli kimi olacaq?!

Muxtar əmidən "qara kağız" gələndən sonra heç altı ay da keçmədi ki, Sürməlimiz ərə getdi. Özü də kimə?! Sədr ərinin yerində oturan sədrə! Arvadlı-uşaqlı Cəbrayıl kişiyə!

Bu əcaib xəbəri mən bir səhər Qara inəyi naxıra qatmağa gedəndə Məsidən eşitdim.

Yeri gələndə səbəbini deyəcəm. Məsiyə xüsusi hörmətim vardı. Muxtar əminin istəklisi, Qağamın, Tapdığımın anası barədə ədəbsiz sözlər, ağlasığışmaz xəbər dediyini eşidəndə istər-istəməz yumruğumu düydüm.

- Kim deyib sənə bu murdar şayəni?!

Əmma Məsi məni inandırdı ki, Sürməlimiz doğrudan da ərə gedib. Özü də, dediyim kimi, sədr ərinin yerində oturan sədrə! Arvadlı-uşaqlı Cəbrayıla! Rayonumuzun ən məşhur, ən ləyaqətli adamı Sultan Əmirlinin ən yaxın dostlarından birinə, yəni ən ləyaqətli bir kişiyə! "Murdar şayə" deməyəydim, nə deyəydim?! Ağıla sığışan şey deyil, axı!

- Ay sağ olmuş, axşamdan bəri kəndə çaxnaşma düşüb, sən də deyirsən inanmıram! - Məsi başı qarmaqlı, dəmirli çomağını çiyninə qaldırıb naxırın dalınca tələsdi.

Mən Tapdıqgilin həyətinə yüyürdüm.

Bizim kəndin cəmi iki küçəsi, daha doğrusu, sağ-solu bağ-bağçalı iki torpaq yolu vardı. Biri El yolu deyiləndi ki, tən ortadan keçib, deyilənə görə hansı əsrlərdənsə Bərdəyə, Naxçıvana, Təbrizə qədər gedərmiş. İkinci yol da geniş idi. El yolundan fərqli olaraq, haçalanırdı. Haçanın biri Qalayçıoğlunun uzun, alçaq evinin yanından ötüb kəndin ayağında Yanıq dikdir deyilən tərəfə gedirdi. İkinci haça isə günbatana sarı, Tapdıqgilin eyni ilə Qalayçıoğlunun evinə oxşayan uzun, alçaq evinin qabağından meşəyə gedirdi. Bu yolu təngnəfəs yüyürəndə mən kənddə doğrudan da bir çaxnaşma hiss edirdim. Səhər-səhər ocağı tüstülənən həyətlərdə, çəpərlərin ara-bərəsində, beşbir, üçbir olub ucadan nə isə danışan arvadları, geniş, tozlu yolda dağınıq ordu kimi səpələnib Tapdıqgil tərəfə boylanışan tay-tuşlarımı görürdüm.

Anama rast gəldim. Gözləri yaşlı idi. Qolumdan tutub, məni sakitcə geri döndərdi. Dedi:

- Ora getmə, oğul. Dedim:

- Niyə? Dedi:

- Olan olub, keçən keçib. Gedib neyniyəcəksən? Dedim:

- İnanammaram mən. Söylü xala niyə belə şey eləyib?! Nə olsun ki, Muxtar əmidən qara kağız gəlib! Bəlkə əsir düşüb, bəlkə sekretni yerdə işləyir. Bu arvad dəli olub, nədi?! Yanında qoşa oğlanları!.. Muxtar əmini çox istəyirdi axı, ay ana!

Anam kəlağayısının ucu ilə gözlərini sildi. Mənim başımın üzərindən darvazaya sarı baxıb səsi titrəyə-titrəyə dedi:

- İstəməyinə Söylu xalan indi də istəyir. Onlar bir-birini cavan oğlan, cavan qız təki istəyirdilər.

- Bə birdən-birə nə oldu bu arvada?!

Mən özüm də hiss etmədən qışqırırdım. Anam isə həmişəki kimi sakit və qəmli idi. Arada əyilib, mənim şalvarımın dizinə yapışmış pıtrağı qopardı, sonra yenə qolumdan tutdu.

- Ora getmə. Pis işdi, oğul. Çox pis! Gedək, evdə danışaram.

- Burda danış!

Arxamda Məlikin batqın, hirsli səsini eşitdim:

- Əsmət xalanı bezdirmə, ay axmaq! Necə danışsın o sənə o cür biabırçılığı?! Tapdıq səni soruşur axşamdan bəri. Gəl deyim necə olub.

Anamdan ayrılıb Məlikin üstünə cumdum.

- Budu bax, yazmışam hamısını, - deyib əlini pencəyinin qoyun cibinə atdı, qeyri-adi uzun, sarı sifəti kimi uzun, sarı bloknotunu göstərdi. - Revaz doxdur deyir əvvəl mənə oxu görüm düzmü, yazıbsan, sonra göndər qəzetə. "Kommunist" qəzetinə göndərəcəm bu dəfə! Bilirsən, Nuru, əsgər ailəsini dağıtmaq çox ağır cinayətdi...

Mən səbirsizlikdən boğulurdum, Müxbir isə elə hey çərənləyirdi.

- Əşi, dayan! Bloknotunu cibinə qoy! Olanı danış! - dedim. Dedi:

- Olan çoxdan olub, heç kəs xəbər tutmayıb. Muxtar əmidən qara kağız gələn günü olub, ey! Cəbrayıldaymış, demə, qara kağız. Revaz doxdur deyir NKVD-nin "Emadin"ində üç adam gəlmişdi sizin rayondan bizim Qaratəpəyə - Qardabaniyə. Cəbrayıl da yanlarındaydı, deyir. O cür kişi uşaq təki ağlayırdı, deyir. Lap belə, hönkürürmüş ki, "belə kağızı mən necə verim Muxtarın arvadına?!" Gələnlərdən biri Revaz doxdurdan bir boçqa çaxır alıb, Qaratəpədən də bir quzu alıb, kəsdirib, soydurub, gəliblər bura -Tapdıqgilə. Söylü xalaya deyiblər Muxtarnan kef elədiyimiz günlər yadımıza düşdü, gəldik qardaşımızın evində yeyək-içək, sənnən söhbət eliyək, oğullarıyın, özüyün ehtiyacını bilək. Söylü xala razılıq eləyib. Deyib oğullarım işdədilər. Özü setka taxıb başına, Arıdan qorunmaq üçün dəmir tor yeşikdən rumka çıxardıb, təzə bal kəsib, yağ qoyub, fətir qoyub. Ocaq qalayıb, gətirdikləri quzudan kabab çəkib, qalanını doğrayıb, qazan asıb ki, bozartma eləsin. Bozartma hazır olanda, yəni evə girəndə görüb Cəbrayıl ağlayır, içir, ağlayır, içir. Deyib bizim sədr heç belə içən deyildi, niyə bu kökə saldınız onu, ay qardaşlar? İstəyib adam çağırsın kənddən, Cəbrayılı evinə aparsınlar. Əmbə o gələnlər gülüşüblər, deyiblər sədriniz lazımdı bizə. Elə sən özün də lazımsan, yaxın gəl, əyləş.

Söylü xala deyib bizlərdə arvad oturmaz kişi məclisində... Revaz doxdur deyir çox pis gülüşürdülər o gələnlər. Cəbrayıl ağlayırdı, deyir, onlar gülüşürdülər. Ürəyimə nəsə dammışdı, deyir. Bir də onu gördüm ki, biri qalxıb qapını bağladı, ikisi Cəbrayılı yıxdı, ciblərindən konyak şüşəsi çıxartdılar, yerə vurub boğazını sındırdılar şüşənin, konyakı tökdülər Cəbrayılın boğazına. Sonra da, deyir, Söylü bacını yıxdılar Cəbrayılın yanına, bir şüşə konyak da onun boğazına tökdülər. İkisini də, deyir, soyundurdular, lüt-üryan, tulladılar bədbəxt Muxtarın "təxti-xab" dediyi kravatın üstünə. Gülüşdülər ki, indi deyə bilərsən qara xəbəri. Çıxdılar getdilər, deyir. Darvazada maşına minəndə məni qorxutdular, deyir. "Dilindən çıxsa, əl-qolunu bağlayıb Kürə tulluyarıq", - dedilər, deyir. Axşamacan ac-susuz, qapı-qapı düşüb xinin payladım, deyir, qızdırmalılara, əmbə Söylüynən Cəbrayılın başına gətiriləni heç kəçə danışammadım. Çünki maşın NKVD-nin maşınıydı, deyir. Axşama yaxın Cəbrayıl "qara kağız"ı stolun üstünə qoyub, geyinib, sürünüb çıxıb evdən, doxdura deyib: "Arvad açmıyacaq bu sirri. Sən də özünnən qəbrə aparmalısan". Niyə? "Çünki bu NKVD səmumdu, - deyib, - "NKVD-nin sirrini bilənləri səmum aparar əvvəl-axır", - deyib. Yazıq İrəvaz əsim-əsirdi danışanda. Min dəfə dedi: "Bax, açma ha heç kəsə. Bilsələr danışırıq, mənnən bərabər sən də yoxa çıxarsan!" "Cəbrayılın, Söylünün təəssübünü çəkmə, - dedi, - çünki təəssüb çəkənləri də aparar səmum". Söylü xalaya dönə-dönə təpiniblər özləri ki, "Oğulların səs-küy salsalar, ikisini də nemesin gülləsinin qabağına basarıq!" Gör ey, Nuru! İndi bildinmi yazıq Sürməli niyə o haldaydı o axşam, biz "qara kağız"ları oxuyanda?! - Yenə bloknotunu göstərdi. - Başdan "qara kağız"ı yazmışam: "Sizin əriniz Muxtar Əlmədədoğlu vətən uğrunda döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak oldu. Ali Baş Komandan İosif Stalin". Sonra yazmışam ki, Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi Sultan Əmirli yoldaş bu qızıl əsgər arvadını partiya kadrları kursuna göndərməli idi. Lakin...

- Dayan! Məlik... de görüm... "qara kağız" gələli altı aydı. Biz niyə bilməmişik bu əhvalatı?!

Məlik arsız-arsız güldü.

- Hardan biləcəydin? Revaz doxdur açmayıb, arvad özü açmayıb. İndi mən də açmazdım. Əmbə bilirəm ağıllı oğlansan, ağzı möhkəmsən... yoxsa səmum səni aparar.

- Dayan! NKVD otuz yeddinci ildə qorxuluydu. Onu bilirəm. İndi yenə qorxuludusa, bəs Revaz özü niyə danışıb bunu sənə?

- Deyir partlayaram, a bala. Ölərəm yazdırmasam. Qoy gəlsinlər əl-ayağımı bağlasınlar, necə deyiblər, o cür, Kürə tullasınlar, əmbə cəzalarına çatsınlar o insanlıqdan məhrumlar!.. Qılınc Qurbana danışıb, ordan ikisi də gedib Sultan Əmirliyə xəbər verib...

- Sultan Əmirliyə?!

- Hə də! Gör ey, Nuru! Qeyrətə bax kişidə!.. Sultan Əmirli deyib özüm gələcəm kəndə. Siz, deyib, daha heç kəsə deməyin, açıb