XOCALI FACİƏSİ

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən böyük faciəsi - Xocalı soyqırımı baş verdi. Yüzlərlə insan al qanına qəltan edilib qətlə yetirildi. Düşmən kini, küdurəti içinə yığıb kimsəyə aman vermədi. Kafir erməni həmin o dəhşətli gecədə ağbirçək anaya da güllə atdı, ağsaqqal qocaya da, südəmər körpəyə də. Düşmən amansız idi və xislətindəki bütün insani hissləri kənara qoyub quduz canavara dönmüşdü. O, türk qanına həris idi və bu qandan içdikcə hiddətlənir, ehtiraslı bir qüvvə ilə köməksiz ovunun üstünə atılır, insafın, mərhəmətin nə olduğunu bilmirdi. Onun qəlbində yalnız bir "istək" alovlanırdı: Türk qanı içmək! Bacardıqca çox içmək türk qanını! Onun ulu babaları da həmişə belə etmişdi - türk qanı içmək həsrətiylə yaşamışdılar. İndi o məkrli babaların kinli övladları bu istəyi həyata keçirirdilər. İnsanlıq adına yazılmayan bütün vəhşilikləri köməksiz insanların taleyinə qanlı güllələrlə həkk edirdilər. Körpə naləsindən, ağbirçək ana yalvarış­la­rın­­dan xoşhallanırdı bu kafirlər - ermənilər! Er­mənilər doğ­rudanmı kafirlik edirdi həmin o günü? Er­mə­nilər Allah xofundan ehtiyat etmirdilərmi? Bir də kafirdə han­sı insani hiss, düşüncə olur ki, Allah adından da eh­ti­yat­lan­sın?

HADİSƏ OLMAYA BİLƏRDİMİ?

O qanlı soyqırımdan az bir müddət keçsə də, indi çox acı həqiqətlər aşkarlanıb. Onlar könül açmır, ürək se­vin­dir­mir. Təəssüfün, peşmançılığın qanlı zəncirində boğur ada­mı. Ağrı içində qovrula-qovrula bir acı həqiqətin hök­mü ilə razılaşırsan: O dəhşətli qırğın olmaya bilərdi!

Bəs günahkarı kimdir bu soyqırımın? Faciə kimin la­qeyd­liyi, biganəliyi ucbatından baş verdi? Bu xalqın taleyi ilə oynayan kimlər idi? Hansı çirkin məqsədə qurban ver­di­lər bu xalqı? O "niyyət", o "məqsəd" məgər işgəncə ilə ölən analardan, bacılardan, qardaşlardan uca idimi bu adam­lar üçün? Niyə vaxtında tədbir görüb xalqı xilas et­mə­dilər? Axı, bunu vaxtında etmək olardı! Kafir erməninin ac­göz­lüklə, türk qanına hərisliklə pusquda dayandığını "o adam­lar" - yəni özümüzkülər məgər bilmirdimi? Axı niyə bu qəti addımı atıb xalqı tələdən çıxarmadılar?

Hadisə olub keçsə də səbəbkar tapılmır. Qatilin kim­li­yi bilinir. Və qatil özünü gizlətmir də. Amma səbəb­kar hələ ki, tapılmır. Qatil ermənidir. Bəs səbəbkar kimdir?

İndi çoxları bu sözü təkrarlayır: Xocalı siyasətin qur­ba­nı oldu. Doğrudanmı belədir? Doğrudanmı kimlərsə ha­ki­miyyət ehtirasına bürünüb Xocalı camaatını qırğına ver­di? Əlbəttə ki, həqiqət nə zamansa üzə çıxacaq, qaranlıq sual­lar aşkarlanacaq.

Amma bir həqiqət də məlumdur: əgər cəhd gös­tə­ril­səy­di, qeyrət və ürəyiyananlıq edilsəydi xocalıları xilas et­mək olardı. O zaman XX əsrin ən böyük və dəhşətli qırğınlarından biri  baş verməzdi.

XOCALI ÇOXDAN MÜHASİRƏDƏ İDİ

Faktlar göstərir ki, Xocalı çoxdan düşmən mü­ha­si­rə­sində i­di. Ətraf mühitlə, doğma Azərbaycanla əlaqə de­mək olar ki, kəsilmişdi. Xocalı camaatının taleyi nazik bir te­l­dən asılmış kimiydi. Adamlar da, Azərbaycan hö­kü­mə­ti­nin r­əhbərləri də bu nazik telin tezliklə qırılacağını bi­lir­di­lər. Vaxtilə böyük həvəslə Xocalıda geniş yaşayış evləri ti­kib, yüzlərlə qaçqını orda yerləşdirən başçılarımız qısa bir za­manda buraya xərclənən milyonlarla pulun havaya sov­rulacağını hiss etmişdilər.

Sonradan görüşüb söhbət etdiyim bəzi Xocalı sa­kin­ləri ürək ağrısı ilə deyirdilər: "Əslində Xocalının düş­mə­nə verilməyində hökümət başçılarımız maraqlı idi. Çün­ki yalan işlər adı ilə milyonlarla pul yeyilmişdi. Axı, o mil­yonları ört-basdır etmək lazım idi”.

Belə çıxır ki, həm də pul ehtirasının, var-dövlət alu­də­çiliyinin qurbanı olmuşdu yazıq xocalılar!

Xocalı mühasirə əzabının qanlı tikanları ilə hörül­müş­dü. Baş verən son hadisədən sonra ümid yolu yalnız ha­va nəqliyyatına idi.

Xocalı şəhərinin Baş prokuroru Atakişi Ata­ki­şi­ye­vin ifadəsi:

- 1991-ci ilin noyabr ayının 28-də Əsgəran rayo­nu­nun içərisində bizim UAZ markalı maşında 3 nəfər öl­dük­dən sonra Əsgəran yolu bağlandı. Hətta bir neçə gündən son­ra ermənilər Əsgəran qalasını böyük panellərlə hör­dü­lər. Yol kəsildi. Xocalıların kənara çıxması ancaq hava xət­tindən asılı qaldı. Vetolyotlarla sursat, ərzaq və digər tə­c­hizat vaxtında təmin olunmadı. Hətta çörək də çox vaxt ve­to­lyotla daşınırdı. Xankəndində silah düzəldən zavodun da­­yandırılması ilə əlaqədar biz öz təşəbbüsümüzlə elektrik xət­ti­ni kəsdirmişdik. Son üç ay idi ki, işığımız da ya­n­mır­dı...

Camaatın işığı da kəsilmişdi, çörəyi də yox idi. Xalq yiy­əsiz, kimsəsiz, başsız halda təhlükə pəncəsində qorxu çə­kir­di. 1992-ci il yanvarın 28-də isə Xocalı şəhərini bö­yü­düb r­ayon etmişdilər. Təəssüflər olsun ki, həmin fərmanı im­za­layanlar çoxdan o rayonu da, orada yaşayanları da unut­muş­dular. Bəs o fərman imzalayanlara real məlumat çat­dırılırdımı?

Rayonun Baş prokuroru Atakişi Atakişiyevin ha­di­sə­dən iki ay əvvəl - 1991-ci il dekabrın 27-də respublika rəh­bərliyinə göndərdiyi xəbərdarlıq teleqramı:

Təcili teleqrafla, Bakı, Azərbaycan Respublikasının prezidenti A. Mütəllibov yoldaşa:

Surəti Respublika prokuroru Murad Babayev yol­da­şa:

Sizə müraciət edərək bildirirəm ki, DQMV-nin Cə­mil­li və Tuğ kəndlərindən azərbaycanlıları erməni qul­dur­la­rı çıxartmışlar. Malıbəylidə vəziyyət olduqca ağırdır. Dağ­lıq Qarabağda erməni quldurları üçün ən təhlükəli yer Xo­calıdır. Çünki Xocalı Əsgəranın və Stepanakertin orta­sın­da yerləşir. Burada dəmir yolu və aeroport vardır. Xo­calı şəhərinə Əsgəran ilə Stepanakert arasında olan yol 25-30 gündür ki, kəsilmişdir. Gediş-gəliş yoxdur. Bu günə ki­mi belə çətin vəziyyətdə heç bir kömək olmadan yaşayırıq. Xüsusilə yerli milis şöbəsi, aeroport milisi, öz yaratdığımız milli müdafiə dəstələri fədakarlıq göstərir. Bu­na baxmayaraq vəziyyət getdikcə çətinləşir. Ona görə ki, 25 - 30 gündür yol işləmir. Vertolyot işləmir. Dağlıq Qa­rabağ Muxtar Vilayəti üzrə qərargah indiyə kimi bizə heç bir kömək edə bilməmişdir. 10 gündür ki, maşın, heç bir şey işləmir. Ərzaq malımız yoxdur. Müharibə və­ziy­yə­tin­də bütün bunlara dözmək olar. Lakin bir şeyə dözmək müm­kün deyil - hər şeyimiz qurtarmışdır. Bizi başa düşün ki, nə demək istəyirik. Artıq xalq Xocalını tərk etmək üz­rə­dir.

Əziz rəhbərimiz, Xocalı əhalisi Xocalını tərk etdik­də Əsgəranla Stepanakert (Xankəndi) arası açılacaq. Azərbaycanın bu iş­lərdə çəkdiyi əziyyət hədər olacaq. Sonra DQMV-də və­ziy­yət daha da ağırlaşacaq. Onu bilirəm ki, hələ Xocalı şə­hə­rini bu günə kimi heç kim gözüylə görüb müşahidə edib mə­lumat çatdırmayıb. Sizdən artıq xahiş edirik ki, bizə la­zım olan şeyləri çatdırasınız. Köməklik edəsiniz. Xocalıda heç bir idarə, müəssisə, məktəb və kolxoz, sovxoz işləmir, fəa­liyyəti dayanmışdır. Əziz rəhbərlərim, yaralıları apar­ma­ğa təcili yardım maşını yoxdur. Yaralıları heç bir yerə apar­maq mümkün deyil. Adi sar­ğı materialı da yoxdur. Açıq müharibə şəraitində yaşamaq çətindir. Biz sizdən tə­xirə salınmadan kömək və ümid gözləyirik. Əziz rəh­bər­lərim, sonra bizim üçün gec olar. Xocalıda un da yoxdur. Bi­zə təcili yardım edin.

Xocalı şəhər prokuroru A.Atakişiyev.

Beləcə, ulularımızın qədim yaşayış yeri olan Xocalı göz görə-görə məhvə gedirdi. Neçə yüzilliyin nəfəsini özün­də yaşadan, Assuriya padşahlığı dövrünə aid məzarlar ta­pılan, təkgöz adamın meyidi uyuyan, bir qədim top lülə­sindən 48 kiloqram qızıl çıxarılan, 30 metrə kimi torpağa bat­mağı ehtimal olunan bu qədim və sirli-sehirli diyar biga­nəliyin, laqeydliyin ucbatından dağılıb gedirdi. Xocalı ca­maatı ulu babaları uyuyan bu torpağa öz sədaqətlərini, hər istə­yin fövqündə dayanan məhəbbətlərini bildirirdilər. Ac­lıq və ehtiyac içində əzab çəksələr də, dözüb dayanır, mü­qəd­dəs ana yurddan, ulu torpaqdan ayrılmaq istəmirdilər.

Yaxınlıqda, cəmi iki addımlıqda dayanmış xain düş­mən isə hər şeyi görür, ehtiyatla, düşünülmüş planla kö­məksiz xocalıların üstünə gəlirdi.

Lənətlənmiş rəhbərlərimiz isə susur, düşmənin bu as­ta addımlarını ögeyliklə izləyirdilər.

Ağdam qərargahında isə qəribə oyunlar gedirdi. Döv­lət nümayəndələri əsassız məlumat verirdilər mət­buatda: Xocalı bizimdir! Xocalını heç kim bizdən ala bil­məz! Heç kimin bizə gücü çatmaz və s. Bunlar hamısı gü­lünc və boğazdan yuxarı deyilən ibarələr idi. Əslində isə Xo­calı sarsılır, məhvə aparılırdı.

Ağdamda isə oyunlar davam edirdi. Xocalıya yol aç­maq­dan ötrü dəfələrlə əməliyyat planı hazırlandı. Amma hər dəfə bu plan kimlər tərəfindənsə pozuldu. Əməliyyat plan­larından biri belə idi: "Bir zirehli teplovoz, zirehli va­qon, dəmir yolunu söküb tikən aqreqat, vaqonlarda qum, çın­qıl, vaqonların qabağında isə yolun təhlükəsizliyi üçün boş vaqonlar qoyulmalı idi. Həmin zirehli qatarda 2 tank var­dı. Saat 6-da Əsgərana girib Xocalı yolunu açmaq lazım idi".

Lakin əməliyyat keçirilmədi, kimlər tərəfindənsə po­zuldu.

Növbəti "əməliyyatlar" belə idi: "Zabratdan iki "kro­kodil" hərbi vertolyot göndərilmişdi. O, iki gün Dağlıq Qara­bağ ətrafında fırlandı, guya ki, Əsgəranda, Nax­çı­va­nik­də, Xanabad və Noraguhdakı erməni silahlı dəstələrini "bom­baladı". Lakin sonradan məlum oldu ki, bu əməliyyat da uğurla başa çatdırılmayıb.

Yanvarın 29-da Xocalıdan sonuncu vertolyot uçub. Fev­ralın 12-də Gəncədən daha bir hərbi vertolyot Xocalıya gə­lib. Amma bu "gəlişlər" Xocalı camaatını təhlükədən xi­las etmirdi. Qarşıdan dəhşətli bir faciənin qara tufanı gə­lir­di. Yerli camaat təhlükəni duyurdu. Xocalının qeyrətli igid­ləri isə mərdliklə, vətənpərvərliklə şəhidlik camı içib yur­dun keşiyini çəkirdilər. Düşmənin tankının, topunun qa­bağında bu igidlər boş əllə dayanmışdılar. Avtomatla zi­rehli tanka, BTR-ə nə etmək olardı ki?

Fəlakət yaxınlaşırdı. Fevralın 25-i günü hamının unu­dub yaddan çıxardığı Xocalı camaatı doğma yurdda son saat­larını yaşayırdı.

ŞÜBHƏLİ MƏLUMAT

Xocalı rayon icra hakimiyyətinin başçısı Elman Məm­mədov qəribəliklə deyir:

" - Fevralın 25-də axşam saat 9-a işləmiş mənə zəng vurd­ular ki, Xocalının fin evləri yerləşən tərəfindən bir BMP keçdi. Sonra dedilər ki, Ağdamdan xəbər verilib ki, 4 tank gələcək, atmayın. Bu yalan məlumatın mənbəyini hələ də müəyyənləşdirə bilməmişəm". Məhz həmin BMP-nin keçməsindən sonra Xocalının altı tərəfdən mühasirəsi başladı. İki saata kimi mühasirə davam etdi.

"14", "90" GİZLİ ÇAĞIRIŞDIR

Mühasirə halqası daraldıqca Xocalıdan hər yana - yəni bizimkilərə "14", "90" gizli çağırışları ilə həyəcan dolu xəbərlər göndirilirdi: Bizi qırırlar, kömək edin! Bizi qırırlar, kömək edin!

Təxminən axşam saat 22.00-23.00 radələrində dəhşətli atışma başlandı. Amansız ermənilər rus hərbçilərinin köməyi ilə altı tərəfdən Xocalıya hücum etdilər. Əslində bu hücumda əsas məqsəd yalnız Xocalını almaq deyildi. Bu hücumda vəhşi ermənilər qatil rus hərbçilərinin köməyi ilə həm də nifrət etdikləri Azəri türklərini qırır, ürəklərindəki nifrət alovunu söndürürdülər. Xocalı faciəsi içərimizi didib parçalasa da, bir acı həqiqəti üzə çıxardı: Ermənilər bizə düşməndir! Fürsət düşən kimi xalqımızı qırır. Onlara heç zaman inanmaq olmaz!

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən bö­yük faciələrindən biri olan Xocalı soyqırımı oldu. Yüzlərlə günahsızın na­haq­dan qanı axıdıldı. Bu nahaq qanı axıdan kafir ürəkli, ka­fir düşüncəli erməni idi. Kafirlik insan xislətinə uyuşmayan bir alçaqlıqdır. Kafir geci-tezi cəzasına çatacaq.

Müqəddəs "Quran" kafirlərin cəzası haqda: "Ka­­firlər əzabın yaxınlaşdığını gördükləri zaman üzləri ey­­­bə­cər kökə düşəcək [qaralacaq] və onlara: "Sizin dün­ya­da istədiyiniz əzab budur!" deyiləcəkdir". Əl-mülk ["ha­ki­miy­yət"] surəsi.

YAZIQ XOCALILAR

Kafir ermənilər fevralın 25-dən 26-na keçən gecə kim­səsiz xocalılara divan tutdu. Adamlar gecənin qa­ran­lığında, güllə, mərmi yağışının dəhşətində ayaqyalın, ba­şı­açıq baş götürüb dağlara, meşələrə qaçırdı. Şəhər alovlanıb ya­nırdı. Hamı qaçırdı. Dəhşət və qorxu içində baş götürüb ar­tıq xarabalığa çevrilən doğma yurdlarından üz döndərib ge­dirdilər. Vətən dedikləri o müqəddəs torpaq erməni ka­fir­lərin əlinə keçirdi. Yazıq xocalılar hələ bilmirdilər ki, on­ların əsil faciəsi qabaqdadır. Qaçmaq hələ faciə deyildi. Qaç­maq əslində xoşbəxtlik idi ki, düşmən gülləsindən sağ çı­xırdılar. Dolu evlərini, var-dövlətlərini qoyub gedirdi xo­calılar. Kiminin qoca və xəstə anası qalırdı yanan evlərdə, ki­minin də varı, dövləti, pulu. Kimi də həsrətlə, ürəkacısı ilə dayanıb ani olaraq güllə mərmisindən od tutub alov­la­nan gəlinlik cehizinə baxırdı. Bu qaçaqaç alovunda ana ba­ladan ayrı düşürdü, qardaş bacıdan. Qocalar, qarılar bu qa­çaqaç cəhənnəminin əzabına dözə bilməyib soyuq tor­pa­ğa döşənib deyirdi: "Gəl, gəl öldür məni kafir erməni! Gəl, məni öldürüb rahatlıq tap! O mənim evim, eşiyim, va­rım, dövlətim, apar nə istəyirsən! Amma cəzanı ala­caq­san! Allah qisasımızı yerdə qoymayacaq! Sevinmə erməni, se­vinmə! Gün gələr ki, haqqın qapısı açılar, Allah sənin də cə­zanı verər! Tökdüyün nahaq qanların rəngi gözünü tutar! Se­vinmə erməni, sevinmə! Bu torpaq. Bu yurd sənə qal­ma­yacaq! İgid oğullarımız sənin murdar nəfəsini bu tor­paq­da boğub məhv edəcək! Cəhənnəm alovunda haqqın hök­mü ilə diri-diri yandırılacaqsan! Köməksiz qocaların torpaqda çırpınmağına baxıb se­vinmə! Körpələrin göylərə yüksələn nalələrini dinləyib kö­nül xoşluğu tapma! Ağbirçəkləri əzabla öl­dü­rüb ləzzət aparma! Övladın gözü qarşısında atanı ağaca sa­rıyıb, əl-ayağını kəsməyinlə öyünmə! Çiçək qızlarımızın pak namusunu ləkələyib, heysiyyatına toxunmaqla qür­rə­lən­mə! Yox erməni, sevinmə! Sən bu vəhşiliyinə və zalımlığına görə cəzalanacaqsan!".

...Qocalar, qarılar soyuq torpaqda can verir, yanan yurd­larına baxıb hıçqırırdılar.

Xocalının mərd və qeyrətli oğulları bu qeyri-bərabər vu­ruşda amansız düşmənlə döyüşür, layiqli müqavimət gös­tərirdilər. Düşmən olduqca qüvvətli idi. Muzdlu rus hərb­çiləri də qatil ermənilərə hər cür kömək göstərirdilər.

Yazıq və kimsəsiz Xocalı camaatı isə qaçıb qalın me­şələrə, soyuq, qarlı dağlara pənah aparırdı.

Həmin günü Xocalıya möhkəm qar yağırdı. Buzlu, şax­talı çöllərdə Xocalı camaatı inildəyir, əzab çəkirdi.

BEŞMƏRTƏBƏ DÖYÜŞÜ

Xocalının igid oğulları döyüşür, doğma yurdlarını düş­mənə asanlıqla təslim etmirdilər. Ən yaraşıqlı bina­la­rın­dan biri olan Beşmərtəbədə çoxlu Xocalı camaatı top­laş­mışdı. Onlar mərdliklə düşmənin həmlələrini dəf edir­di­lər. Hətta fevralın 26-sı günündə də Beşmərtəbədəki ca­maat düşmənə müqavimət göstərmiş, doğma yurdlarındakı son sığınacağı ermənilərə təslim etmək istəməmişdilər. La­kin düşmən güclü və çox idi. Bir də köməyə gələn qüvvə də yox idi.

Beləcə, Beşmərtəbə də süquta uğradı

Xocalının igid oğulları son sığınacağı da tərk etdilər.

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə elə adamlar oldu ki, evinə od vurulduğundan qaça da bilmədi, diri-diri yan­dı.

Qaçanların taleyi isə acınacaqlı oldu. Zülmün, iş­gən­cənin hansı üzünü görmədi bu xocalılar? Çoxunu qatil er­mənilər mühasirəyə alıb qırdı, çoxunu girov götürüb ba­şına min bir müsibət gətirdi. Çoxu da qarın, şaxtanın soyuğuna dözə bilməyib dondu. Canını qurtaranların ilk pə­nah gətirdiyi yer Ağdam idi. Ağdam həmin o çətin gün­lər­də xocalıların ümid qapısına çevrilmişdi.

Sağ qalan xocalıları, başı müsibətlər çəkmiş xo­ca­lı­la­rı soraqlaya- soraqlaya Ağdama gedirəm.

AÇILMAYAN DÜYÜNLƏR

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən dəh­şətli faciələrindən biri baş verdi: Azərbaycanın Xocalı şə­hə­rində erməni faşistləri ilə rus hərbçiləri dinc əhalini vəh­şi­cəsinə qətlə yetirdilər. Yeddi minə yaxın sakinə divan tu­tuldu.

AĞDAMDA ÖLGÜNLÜK VAR

Ağdamda bir ölgünlük hiss olunur. Küçələrdə az-az gözə görünən adamlar qaşqabaqlı və qanıqaradırlar. Qapıların çoxundan qıfıl asılıb. Şəhər sanki matəm içindədir. Hərbi libaslı adamlar isə daha tez-tez gözə dəyir.

YAZIQ XOCALILAR!

Səhər erkən yazıq xocalılar Xalq Cəbhəsi binasının qar­şısına toplaşırlar. Qocalı, cavanlı, hamısının beli bü­kü­lüb. Onlar bura zəif bir ümid işığıyla gəlirlər: bəlkə qırı­lan­larımızdan, itənlərimizdən bir soraq verildi. İtən, qırılan da ki, bir deyil, beş deyil... Xocalılara baxıram. Kimi quru tor­pağın üstə oturub, kimi də ümidsiz, hissiz halda gözünü bir nöqtəyə dikib. Xocalılara baxıram və dərdin bö­yük­lü­yün­dən içərim alışıb yanır. Qəfildən dəhşətli bir fikir sil­kə­ləyir məni: deyəsən, bu xocalıların yalnız gözləri baxır, ya­şamaq üçün gərəkli olan bütün istəkləri boğulub, məhv edi­lib. Yurdu zəbt olunan, evi, eşiyi dağıdılan, qohu­mu-qardaşı qətlə yetirilən adamın əhvalı bəs necə olsun?

AĞDAM XALQ CƏBHƏSİNDƏ

AXC Ağdam şöbəsinin sədri Allahverdi bəyi^[1] xo­ca­lılar hər yandan dövrəyə alıblar. Bu gün o, Xocalıdan me­­yidləri gətirməlidir. Ermənilərlə bu haqda razılıq əldə olu­nub. Xocalılar əli qoynunda dayanıb meyidlərin nə vaxt gətiriləcəyini gözləyirlər. İyirmi günə yaxındır ki, onlar belə işgəncəli ömür yaşayır, meyid gözləyirlər!

Allahverdi bəyin başı bərk qarışıq olsa da, ara-sıra söh­bət edə bilirəm. O, Xocalı qırğınının "açılmayan dü­yü­nün­dən" ilk məlumat verir: "Qırğının qarşısını ala bilərdik. On­ları xilas etmək üçün əməliyyat planımız da vardı. Am­ma...".

Ağdamda bu "amma"ları hələ çox eşidəcəyəm. Və çox­ları bu sözü təkrar edib deyəcək: "Xocalıları qırğından qur­­tarmaq üçün əməliyyat planı hazırlanmışdı. Amma...".

Əməliyyat planını pozan, adamları qırğından qur­tar­mağa maneçilik törədən kim idi axı?

BAŞ HƏKİMİN QƏRİBƏ İFADƏSİ

Ağdam rayon xəstəxanasının baş həkimi Tariyel Ey­vazovla söhbətdən daha acı faktlar öyrəndim. Baş hə­ki­min dedikləri: - Həmin gün tapşırıq verilmişdi ki, xəs­tə­xa­na­nı, operasiya stollarını hazır vəziyyətdə saxlayaq. Ağır və­ziyyətdə olanları Bakıya çatdırmaq üçün iki vertolyot da ay­rıl­mışdı...

Qəribədir! Qırğın hələ başlanmayıb. Amma onu qar­şılamağa hazırlıq görülür.

BİR HAŞİYƏ: Ermənilərin Xocalıda tutub iyirmi gü­nə qədər girov saxladıqları Yaqub Məmmədovun ifa­də­si: - Ermənilər bizə dedilər ki, iki gün əvvəldən bütün xo­ca­lı­lara və "sizinkilərə" (yəni rəhbərlərinizə) çatdırmışdıq ki, ora hücum olacaq. Hətta gününü də demişdik.

Qəribə məntiqdir. Ermənilər hücumun vaxtını, gü­nü­nü də çatdırır "bizimkilərə", xəstəxana hazırlıq və­ziy­yə­ti­nə gətirilir...

Düyünlər hələ də dolaşıqdır.

MEYİDLƏRİ GƏTİRMƏYƏ GEDİRİK

"UAZ" maşınında dördümüzük: Allahverdi bəy, kö­məkçisi, sürücü və mən. Arxadakı "Kamaz"da isə 16 nə­fər əyləşib, meyidləri yığmaq üçün. Meyid yığmaq üçün adam tapmaq da çətindir. Çoxunun ürəyi gəlmir getməyə.

Allahverdi bəy əvvəlcədən ermənilərlə danışıb. Ra­zı­lığa gəliblər ki, iki girov erməninin əvəzinə meyidləri və bir azərbaycanlı girovu dəyişsinlər. Saat 12- də ermənilərlə müəy­yənləşdirilmiş yerdə görüşməliyik.

BİR ƏLAVƏ. Ağdam rayon Xalq Cəbhəsinin sədri Al­lahverdi bəy haqqında çoxları razılıq və minnətdarlıqla da­nışır. Məhz onun bacarığı, səyi nəticəsində çoxları əsir­lik­dən buraxılıb, yüzlərlə meyidi gətirib basdırmaq müm­kün olub.

Ağdamın qurtaracağında post qoyulub. Bura "Qatır Məm­məd" adı ilə məşhur olan Yaqubun dəstəsinin nə­za­rə­tin­dədir. Postun kənarında isə üstündə Yaqubun həlak olan oğ­lu Canpoladın adı yazılmış tank dayanıb. Öyrənirəm ki, Ya­qub bəy qəhrəmanlıqla həlak olan oğlunun meyidini dü­nən ermənilərdən alıb basdırıb. Neçə müddət idi ki, er­m­ə­nilər meyidi vermirdilər.

ERMƏNİ QULDURLARI İLƏ GÖRÜŞ

Əsgəran yoluna çatırıq. Qarşıda ermənilərin postu qo­yulub. Ratsiya ilə xəbər verməyimizə baxmayaraq sü­rü­cü maşının işığını yandırıb-söndürərək işarə verməyə baş­ladı. Allahverdinin köməkçisi maşından düşüb onlara tə­rəf getdi. Allahverdi bəy qazılmış yolu göstərib dedi: - Bax buranı ermənilər qazıb. Axıra kimi yolu qazmaq is­tə­yirdilər ki, tank keçməsin. Mən onlarla danışıb qoy­ma­dım. Amma belə getsə axıra kimi qazacaqlar. Belə olmaz axı! Silahımız azdır, texnika çatışmır. Bax, gedib çətinliklə Əs­gəranı almışdıq. Yağışın altında gecə saat 12-yə kimi er­mənilərlə döyüşdük. Kömək olmadığından geri çə­kil­mə­yə məcbur olduq, o Qaraqayanı görürsünüzmü? Ora da əli­mizdə idi. Amma saxlaya bilmədik.

Allahverdi bəy narazı halda danışır. Qaraqayadan isə ermənilər Ağdama güllə atırlar.

...Ermənilərin sarı rəngli "UAZ"ı on metrliyimizdə da­ya­nır. Allahverdi bəy düşüb, maşına sarı gedir. Mənə isə düş­məməyi, maşında oturmağı tapşırır. Kənardan görüşü mü­şahidə edirəm. Ermənilərin komandiri Vladik maşından dü­şüb Allahverdi ilə görüşür. Özü də mehribanlıqla, heç nə ol­mamış kimi səmimi görüşür.

KİÇİK HAŞİYƏ. Allahverdi bəyin Vladiklə çox­dan­kı tanışlığının nəticəsində belə görüşürlər mümkün olur: Ermənilər öz girovlarını qəbul edir, bizimkiləri isə ve­rir­lər.

Maşından beş nəfər əlavə silahlı quldur düşür və düş­­mən hesab etdikləri azərbaycanlılarla görüşürlər. Kə­nar­dan baxanda ermənilərin bu davranış və hərəkətindən "qul­durluq, vəhşilik" əlaməti yağmır. Amma bu xain xəs­tə­lərin içərisində bizi hər zaman sancmağa hazır olan zə­hər­li bir ilan yatır.

Bu vaxt maşından qara paltarlı heysiz-halsız bir kişi dü­şürülür. Qısa danışıqdan sonra qara paltarlı kişi əy­ləş­di­yim maşına tərəf gəlir. Gözlərində kədər qarışıq sevinc ifa­dəsi var. Maşına əyləşən kimi sorğu-suala tuturam:

- Ermənilər nə vaxt tutmuşdu sizi?

- Xocalıdan bizi qovub çıxaran günün sabahısı Dəh­raz kəndində girov götürdülər.

- Harda saxlayırdılar sizi?

- İyirmi gün idi ki, Stepanakertdə saxlayırdılar. Ba­şı­mıza olmazın oyununu açdılar. Gündə əl boyda çörək, ya­rım stəkan su verirdilər. Heç bilmirəm ki, oğul- uşağımdan kim­lər qaldı, kimlər qırıldı.

Əlli iki yaşlı Yaqub kişi bu sözləri deyib acı-acı hön­kürdü. Yazıq görkəmli, başı min bir faciələr çəkmiş bu ada­mın halına baxdıqca içərim alışıb yanırdı.

Az aralıda isə ermənilər dayanmışdı. Allahverdi bə­yin dediyinə əməl etməyib maşından düşüb onlara sarı ge­dirəm. İstəyirəm ki, onlarla azacıq da olsa söhbət edib bu vəh­şiliklərini heç olmasa üzlərinə deyim.

ERMƏNİ QULDURLARI İLƏ SÖHBƏT

Komandir Vladik: - Ara, hər şeyi sakitcə, "po çelo­ve­çeski"(yəni insancasına-red) eləmək olar də...

-  Axı Xocalı faciəsində hər şey bu dediklərinizdən uzaq oldu.

Quldurlardan biri: - Oradakıları ruslar öldürdü. Qa­lan­ları da gecə görməyib bir-birlərinə atıblar.

-  Bəs başları kəsilən, əlləri, qulaqları kəsilənlər necə?

Quldurlardan biri: - Biz belə şey etməmişik. Amma si­zin­kiləri görürsənmi, danışmışıq güllə atmayaq, lakin atır­sı­nız.

-  Bayaq rusları dediniz, vuruşmaq üçün sizdən çoxmu pul alırlar?

Quldurlardan biri: - Sizdən necə alırlarsa, bizdən də o qədər alırlar. Bizdən də alırlar, sizdən də alırlar bu ruslar.

Başqa bir quldur: - Amma biz də bezmişik. Bəzən ye­məyə çörək də tapmırıq.

Görüş qurtarır. Erməni Vladik zarafatla deyir:

- Allahverdi, maşındakıların sayını dəqiq deyin ha, yox­sa artıq adamı Stepanakertə aparacağıq.

Vladikin ironiya ilə dediyi sözlər içərimi kəsib doğ­rayır: Vətənimdə, torpağımda at oynadana bir bax!

"Kamaz"dakı azərbaycanlılar ermənilərin müşayiəti ilə Xocalı meyidlərini gətirməyə gedirlər. Biz isə Ağdama qa­yıdırıq.

MEYİD GÖZLƏYƏNLƏR

Bayaqdan sıxıntı içərisindəyəm. Meyid göz­lə­yən­lə­rə yaxınlaşıb sorğu-sual etməkdə çətinlik çəkirəm. Nə­ha­yət, özümdə bir qüvvə tapır, dərd içində boğulub, alışıb ya­nan zavallılara yaxınlaşıram.

Əliyeva Zoya: - Oğlumdan xəbər-ətər yoxdur. Ana­mı meşədə girov götürmüşdülər. Bir erməni girovu ilə də­yiş­dirildi. Oğlum, görən, salamatdımı, ay Allah...

Əliyeva Afət: - Bacımın oğlu Ülfəti gözləyirəm. Rus dili institutunda oxuyurdu...

Fərzəliyeva Hürü: - Oğlanlarım beş gün aeroporta keşik çəkdilər, indi heç birindən xəbərim yoxdur.

Bəsti Bəndəliyeva: - Qoca nənəmdən, babamdan heç bir xəbər yoxdur.

Vidadi Əliyev: - Qaynatam altı nəfər ailə üzvü ilə bir­likdə gəlməyib. Haradadırlar, başlarına nə oyun gəldi?...

Çaxalov Vəhdi (mesxeti türkü): - Qardaşım uşaq­la­rı­nın beşi də yoxdur. Heç bir xəbər öyrənə bilməmişik.

SAĞ QALAN KİMLƏRDİR?

Hamı Yaqubu qucaqlayıb bağrına basır. Hön­kür-hönkür ağlayır. Neçə gündür ermənilərin əsir saxladığı Ya­qub onlar üçün qardaş kimi doğmadır, əzizdir. Dağılan yurd­larından daha bir adamı sağ görmək xocalıları necə ol­sa da, dərddən alışıb yansalar da sevindirir. Yox, tə­bəs­sümlə deyil, ağlaya-ağlaya, göz yaşı içərisində sevinirlər. Ya­zıq xocalılar, zavallı, biçarə millətim!

Sorğu-sual başlayır:

- Ay Yaqub, mənim Halayımı görmədin?

- Halay orda, yanımdeydi, Niftalı da, qardaşı da or­day­dılar.

- Ay Yaqub, Anarı görmədin?

- Anar da ordeydi.

- Ay Yaqub, Muradı görmədin bəs?

- Yox, Muradı görmədim. [Sual verən qadın dolux­sun­muş halda yana çəkilir.]

- Ay Yaqub, Mobili görmədin, çörək bişirən Mo­bili?

- Hə, Mobil ordadı.

- Ay Yaqub, Məşədi müəllimin olğunu görmədin?

- Yox, onu görmədim, vallah.

Yaqubu üzük qaşı kimi dövrəyə alıblar. Kiminə ümid­li xəbər verir, kiminə də yox. Yaqub yalnız bir yerdə sax­landığı 70 xocalının taleyindən xəbərdardır. Bəs qalanı! Yüz­lərlə, minlərlə günahsızın taleyi necə olacaq?

Yaqubun söhbətindən məlum olur ki, Xankəndinin həbs­xana və zirzəmilərində çoxlu azərbaycanlı işgəncə çə­kir. Onları bəs necə xilas etməli? Öz torpağımızın havasını əsir­likdə udan yurddaşlarımıza kömək əlimizi necə uza­daq?

MƏSCİDDƏ

Ağdam məscidinin qabağı adamla doludur. İndicə ma­şınla gəlib xəbər verdilər ki, meyidləri gətirirlər. Hamı sə­birsizliklə və həyəcanla gözləyir. Meyid gözləmək nə bö­yük dərd imiş!..

Maşın məscidin həyətində dayanır. Camaatı ma­şın­dan uzaqlaşdırırlar. Arvadları isə yaxına buraxmırlar. Birin­ci meyidi düşürəndə qadınlardan biri nalə çəkir: Ay Al­lah, yandım! Yandım!

Nalə, ağlaşma, ah-fəryad göyə yüksəlir. Meyidləri xə­rəklərlə düşürüb maşına yığırlar. Meyidlərə baxdıqca dəh­şət bürüyür məni: yazıq xocalıları nə günə salıblar! Ki­minin ayağı kəsilib, kiminin burnu, qulağı, çoxlarının dişi [yə­qin qızıldişli olanları] kəlbətinlə qoparılıb. Balaca bir qız uşağının meyidinə isə sakit baxmaq olmur. Yazıq uşa­ğın üzünü vəhşi quşlar dimdikləyib deşik-deşik edib. Yaşlı bir qadının ayağının biri kəsilib, o biri ayağında isə yamaqlı co­rab var. Bir cavan oğlanın meyidi lap dəhşətlidir: başının ya­rısı paralanıb, yoxdur.

Meyidləri maşından düşürüb məscidə yığırlar. Me­yid­lər aparıldıqca kənarda dayanan bir Xocalı ağsaqqalı dərd­li-dərdli deyir:

- Bax, o, Bahadırın meyididir. Səlimov Bahadırın. O Zə­rifin meyididir. O da Xəlilin meyididir. Baxan kimi ta­nı­dım.

...Xocalılar ağır dərd içində otaqlara girib meyidlərə ba­xır. Kimi doğmasını axtarır, kimi oğlunu, kimi qızını... Qə­fildən bir nalə eşidilir: - Ay Rza, mən səni belə sax­la­ma­mışam, ay Rza! Səni nə hala salıblar, ay Rza!

Qadının ürəkparçalayan səsi bütün Ağdama yayılır...

MEYİD GƏTİRƏNLƏRİN DEDİKLƏR

Meyidləri gətirənlərə yaxınlaşıram. Hamısının üst-başı toz-torpaqdır. Ağır da olsa, çətin də gəlsə onları söh­bətə tuturam: - Meyidlərin hamısını gətirə bildiniz, yox­sa qalanı oldu?

Baxış kişi: - Yox, ay bala, meyid doludu, dolu. Hara ba­xır­san meyid görünür.

Vəliyəddin kişi: - Biz yalnız donuz fermasının üs­tün­dəkiləri yığa bildik. Qalanı qaldı. Ermənilər deyir hələ me­şənin içində o qədər meyid var ki...

AÇILMAYAN DÜYÜNLƏR

Xocalılar haqlı olaraq ittiham edirlər:

- Əgər bizi qorumayacaqdılarsa, niyə başımızın al­tın­a balış qoyub arxayın salırdılar: deyirdilər ki, qorx­ma­yın, sizi qoruyuruq?

Təşkil edib arvad-uşağı niyə çıxartmadılar?

- Xocalıda sonuncu vertolyot yanvarın 28-də gəlib. Bu xəbərdarlıq deyildimi böyüklərimizə.

- Həmin günü ermənilərin hücum edəcəyini bizim rəh­bərlər bilirmiş, niyə tədbir görməyiblər?

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən bö­yük faciələrindən biri - Xocalı qırğını oldu. Minlərlə ada­mın günahsız qanı töküldü. Hamı bilə-bilə, hamı görə-görə.

Ağdamda gördüklərim məni dəhşətə gətirir. Sıxıntı və əzab içində Ağdamdan ayrılıram. O meyidləri isə unuda bil­mirəm. Gözümü yuman kimi məzhun və yazıq sifətli in­sanlar gözüm özünə gəlir. O əli kəsilmiş ağsaqqal qocanı ne­cə yadımdan çıxarım? Bir ayağı kəsilmiş ananı, burnu qo­parılmış balaca qız uşağını yaddan çıxara bilərəmmi? Bə­dəni deşik-deşik edilmiş milli ordu əsgərinin o halını ne­cə unudum?

Ağdamdan ağır dərd içində ayrılıram. Qulaqlarımda isə bayaq Ağdam məscidində eşitdiyim o dəhşətli fəryadlar tək­rarlanır: "Ay Rza, mən səni belə saxlamamışdım. Səni kim bu hala saldı, ay Rza!"

Ağdamda gördüyüm o dəhşətlərdən sonra hələ uzun müd­dət özümə gələ bilməyəcəyəm.

KAFİR ERMƏNİ

İndi sənə nifrət edirəm. Əlimə düşsən səni par­ça­la­ya­ram, təəssüf də etmərəm! Sən zalımsan, sən qəddarsan! Sən in­sanlıq adına ləkəsən! Kafir erməni! Sənin hər görünüşün təhlükədir, ölüm təhlükəsi! İnsan qanı içən, ka­fir erməni! Ağsaqqal, ağbirçək bilməyən  erməni! Sən o kafirliyinin, zülmkarlığının cəzasını mütləq ala­caq­san!

Müqəddəs "Quran" kitabındaıı: "Kafirlər cə­hən­nəm oduna atıldıqları zaman onlara belə deyiləcəkdir: "Ey ka­fir olanlar! Bu gün heç bir üzrxahlıq etməyin. Siz ancaq dün­yada törətdiyiniz əməllərin cəzasını çəkəcəksiniz". Ət- Təh­rin ["Qadağan"] surəsi.

MƏHKƏMƏ-TİBB EKSPERTİNİN RƏYİ

1992-ci il fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Xo­calı şəhərində erməni quldurları tərəfindən qətlə ye­tiri­lən şəxslərin xəsarətinin təhlili:

"Xocalı hadisəsi zamanı bizim birliyin ekspertləri tə­rəfindən məhkəmə tibbi müayinədən 181 meyid ke­çi­ril­miş­dir. Həmin meyidlərdən 130 nəfəri kişi, 51 nəfəri isə qa­dındır. Müayinə olunan meyidlərdən 13 nəfəri azyaşlı ol­muşdur. Xəsarətlərin əmələ gəlmə mexanizminə görə bölün­məsi aşağıdakı qaydada olmuşdur:

a)           Qəlpə təsirindən - 20

b)           Güllə təsirindən - 151

c)           Küt alət təsirindən - 10

Xəsarətlər yerləşdiyi nahiyələrə görə aşağıdakı kimi ol­muşdur:

a)              Baş nahiyəsi - 40

b)              Döş qəfəsi - 74

c)              Qarın nahiyəsi - 17