Dağın qılıcında bir parça buz ağarırdı, buzun üstündə balaça bir bulud nəfəs dərə-dərə, dinməzcə öz bələyini açırdı.

Buludun altında torağay ağappaq işıqla oynaya-oynaya sevinc içində yellənirdi. Buluddan da yuxarıda, sürülərin, dağların, yamacların, meşələrin başı üstündə uzaq-uzaq ellərin saf küləkləri od saça-saça iri günorta günəşini aparmaqdaydı...

Bu yamaçın otları çox dadlıydı. Elə ona körə qoruqçu indicə başlarının üstünü almalıydı ki, bu dadlı otu niyə yeyirsiz? İnəklər acgözlüklə otlayırdı. Yəqin, çoxdan yeyib-doymuşdular. Amma nədənsə qoruqçu gəlib çıxmırdı.

Buz parçasından balaca çay başlamışdı. Gəlib naxırın arasından keçirdi. İnəklər qulaqlarının ucuyla çayın varlığını duyurdular. Otlaya-otlaya yelinləri südnən dolurdu və hey öz-özlərinə düşünürdülər: çay var, çay var, çay var yanımızda...

Camış yarğandaydı, yarğanın isti dərinliyində, ətirlərin arasında otlayırdı. Külək buranın yolunu bilmirdi, ona görə yarğandakı ətrin bircə damcısını da oğurlayıb aparmamışdı. Naxırca gəlib yarğanı murdarlayıb ayaqlaya bilərdi – camış buynuz ata-ata otlayırdı. Qəfildən ot dadsızlaşdı, lap quru samana döndü. Camışın belindən soyuq gizilti keçdi, üşüdü. Deməli, bulud günəşin qabağını tutmuşdu. Camış belinə qonmuş gölgəni atmaq istədi, amma bacarmadı, dərisi bərkidi, daş kimi oldu.

Camış başını qaldırıb gözləyirdi sonrası nə olacaq. Qəfildən damarlarından axan qan yavaşıdı, laxtalandı və tamam dayandı. Dünya gözlərində qaraldı, qulaqları batdı... Torağay da külək də, balaca çay da olü bir intizar içində susdu. – İndicə bulud partlayacaq!.. Qəfildən camışın damarları açıldı və qanı şırıltıyla damarlarından axmağa başladı.

Camış yarğandan çıxdı. Axşamın zərif, yumşaq alatoranlığında çox gözəl görünən zəmilər vardı, inəklər vardı, bircə kəl yox idi. Camışın qanı qaynayır, ayaqları isti və süst bir ağrıyla dolurdu... Bir anlığa camışın ürəyindən naxırdakı öküzlə vuruşmaq keçdi. Naxıra sarı bir neçə addım atdı, amma birdən hiss elədi ki, vuruşmağa heyi yoxdu, hiss elədi ki, qəzəbi yavaş-yavaş əriyib canından çıxır.
Bu dərin sükutda, bu yaşıl bolluq boyu otlar, çiçəklər inçə ətir saçırdı və ətirlərə anlaşılmaz, şirin bir qüssə qarışmışdı.
Camış manqırdı

İnəklər başlarını qaldırıb baxdılar, yox, bu, qoruqçu deyildi, tənha bir camışdı, manqırırdı, qoy manqırsın...

Camış yaylağa sarı döndü. Əmçəkləri paçası arasında yumşaqca övkələnə-övkələnə nənənin yanına sağılmağa gedirdi. Düzənliyə adda-budda səpələnmiş otlaqlar qəfildən gözlərində titrədi, yelləndi və yox oldu. Camış yarğandan bir çəngə ot qırpdı, gövşədi, sakitləşən kimi oldu... Hə, deməli, o, nənənin yanına gedirdi, onda bəs naxır niyə otlaqdadı? Naxır – inəklərdi, o isə tənha bir camışdı, naxırdan ona nə?
O, alaçığın qabağında dayanıb nənəni çağırdı.
– Gəlmisən? – deyə nənə soruşdu.
– Bəs niyə bu vaxtı gəlmisən?
– Naxır hələ otlaqdadı, amma sən gəlmisən. Keçib, gəlmisənsə gəl sağım. Buy, yelinin boşdu ki bəs niyə gəlmisən?
Nənə çox pis sağırdı, onun əmcəyini dartışdırırdı, camış havanı iylədi – nənənin iyi idi, səs nənəninki idi, amma bu gün nənə çox pis sağırdı. Camışın sağılmağa həvəsi qalmadı. Uzaqda – çox uzaqlarda, alçaqdan sürünən sıx duman içində kəl qaraltıları gözə dəyirdi və kəllərdən biri meşələrin, yolların başı üstündən onu çağırırdı.
- Ey... Satik... nənəni təpikləyirsən? Bəs onda səni kim sağar?
- Buy, buy, buy, nə yaman təpik atır nənəsinə...
- Minas? Camışımıza nə olub belə, özündə deyil?
- A-a-a. Camışımızın könlünə kəl düşüb... İyul, avqust, sentyabr, oktyabr, noyabr, dekabr, yanvar, fevral, mart... mart... aprel... may... pahh... yaxşı vaxtda doğacaqsan, bayırda gün olacaq, yaşıl may olacaq, balana təzə yarpaq verəcəm.

Camış təpəyə qalxdı və allahın bu yaşıl dünyası üstündən uzaqdakı gündən yanmış düzlərə baxdı. O uzaq düzlərdə, tərli, qızmış kəllər qaralırdı və onlardan biri – ən sağlamı, ən qızmışı və güclüsü boynunu qabağa gərib onu səsləməkdəydi. Ca- mış manqırdı və tələsik dərəyə düşməyə başladı.

Gicitkan basmış böyürtkənliyi keçib yamyaşıl parıltılarla işıqlanmış meşəyə girdi. Meşədə ağaclar uca, gövdələri lümlütüdü, torpaqca kələ-kötür ağac kötükləri ilə örtülmüşdü. Camış meşənin sakit nəfəsini eşidirdi. Sonra torpaq yumşaldı, indi o, əprimiş yarpaqları ayaqlayıb gedirdi; xalyar iyi artdı və ağacların arasından qəfildən moruq talası işarıb qızardı. Moruqluq camışı uddu, moruq ətri ağacların alt budaqları boyuncaydı, arıların vızıltısı ağacların tacı boyuna qalxmışdı, bir-birinə sarmaşmış budaqlar camışın buynuzlarına ilişirdi. Tala arxada qaldı və meşədə pusquda durmuş səssizlikdən camışın qulaqları batdı.

Əprimiş yarpaqlardan göbələk qoxusu gəlirdi, yarpaqların altında qalıb çürümüş torpaq camışla birgə səssizcə yarğana sürüşdü. Yarğandakı gilli palçıq camışın dörd ayağının dördünü də tutub, damarlarını bircə-bircə dartmağa başladı. Camış yarğandan çıxıb meşənin qırağında dayandı.

İyirmi gündən sonra məşhur gopçu və ovçu Adəm yarğandakı dırpaq izlərini və ağac kötüyü gördü, ta uzağa getməyib tezcə əkilməyi məsləhət bildi. Əvvəldən fikirləşdiyi kimi moruqluğa girib moruq da dadmadı, bunun əvəzinə, kəndin ortasında durub qəlyanını doldura-doldura başladı, nə başladı.

- İndicə ayı ilə rastlaşdım... Qaçıb yarğana təpildi... ağacları vurub yıxdı... Moruqluğu əzib xəşil elədi, öz-özümə dedim, gedim burdan, onsuz da ov qadağandı, yaxşısı budu gedim...

Camış meşənin kənarında ağappaq işıq selində çimən çovdar zəmisiylə üz-üzə dayanmışdı. Zəmi lal bir intizardaydı, sünbülləri dümdüzdü, başı üstündəki günəş iriydi, işığı boldu və bu işıq selində hər sünbülün öz payı vardı, içib toxumuna yatırdı.
İtburnu kolunun bir ağ çiçəyi, bir qönçəşi və on yaşıl meyvəsi – öz ətriylə nəfəs ala-ala zəminin qırağındaca sakitcə durub nəyisə gözləyirdi. Kolun dibində balaça vəhşi arılar qaynaşırdı.
Zəminin o tayında qoça armud ağacı darıxırdı. Cəmi bir neçə yarpağı qalmışdı, bal kimi sapsarı rənglə yanırdı. Yetmiş il idi, astadan zarıyır, ildırımın vurduğu ağır yaranı sağaldırdı, bütün cavanlığı da elə buna getmişdi. Yarası təzəçə sağalırdı ki, karanslı sarsaq Masak gəlib çıxdı, baltasını gövdəyə ilişdirdi – ağzını açıb, fırtıqlı burnunu çəkə-çəkə bir az gözlədi, sonra elə bil odun doğrayırmış kimi armudun ürəyindən otuz qaşıq və üç çömçə çıxardı. Armudun ta heyi qalmamışdı zəminin qırağındaça can verməkdəydi.

Yazda əmələ gəlmiş bataqlıq qurumuşdu və quruduğundan çat-çat olmuşdu, amma çamışın ağırlığı altında cana gəlib əsl bataqlıq kimi yırğalandı. Bir çəngə quru saman başına yığdığı yonca çiçəklərinin ətrindən məst ola-ola özünü gündə qaraldırdı. Cavan çevizi yaxşıça budayıb, yaşıl meyvələrini mürəbbə bişirməyə aparmışdılar. Cevizin yanında xırdaca bir ilan ozünü daşın böyrünə verib günün altında qızınır – zəhərini qaynadırdı.

Sonra Karansın çılpaq təpələri tüstüləndi, közərdi və bürküdən alışıb yandı. İsti hava dalğası camışı qoynuna alıb burnunu və gözlərini qurutdu. Aşağı düşməzdən əvvəl camış ağır-ağır nəfəs, dərərək ətrafa nəzər saldı. Tənənin yamacına qısılmış kənd sanki ölmüşdü – bağlar susurdu, yollardan toz qalxmırdı, evlərin qırmızı kirəmidli damları gözqamaşdırıcı işıq selində qaraya çalırdı.
Sısqa çay çəpərin altından keçib kələmiyə çıxırdı.
Camışı əvvəlcə fətirsifət günəbaxanlar gördü. Qovaq ağaçı yarpaqlarını avand üzünə çevirdiyindən ağappaq ağarırdı. O, suyu alma ağaçından, kartof, soluxmuş xiyar və bibər ləklərindən oğurlayıb içirdi, ən çox da kələmliyi talayırdı, amma üzdə özünü elə göstərirdi ki, guya susuzluğundan yanır, bircə ümidi allahın yağışınadır... Səbirsizliklə yağışı gözləyir, yaqış da indicə yağmalıdı.

Alma ağacının altında boz bir köpək ləhləyirdi. Çal bığlı, çal saqqallı Sərkis baba dazını parıldada-parıldada pətəklikdə arılarla əlləşməkdəydi, qatı vızıltının içində addım səsi eşitdi, boylanıb baxdı, amma əyninə köhnə pençək geyib papağını yanqılıcı qoymuş, bağdakı gilasın keşiyini çəkən uyuqdan savayı özgə bir şey görmədi.

Sərkis babanın evi meşənin qırağındaydı, evlə tövlənin arasında iri bir həyət vardı. Həyətdə palazların üstünə buğda sərmişdilər. Palazın yanında zırpı bir köpək başını pənçələri üstünə qoyub mürküləyirdi, mənim adım Basardı, – deyirdi, – mən buğdanın keşiyini çəkirəm, quşlarsa hələ yatıb, deyəsən, atlı gəlir, görən kimdi o? Yox, atlı deyil, öküzdü, bu istidə hara gedir belə? Köpək mürgü, içində kiminsə ağır baxışlarını hiss etdi, bir gözünü ehmalca açıb baxdı – paaah, bu ki, camışdı, – sıçrayıb yerindən qalxdı, özünü çamışın üstünə atdı ağzına sürtdü, yüngülcə öpüşdülər və köpək qaçıb özünü bayıra atdı ki, nənəni qarşılasın. Amma evlərinə gələn yolda kimsə görünmürdü. Köpək duruxdu və çəpər boyu qaçdı. Çəpərin o başına çatıb çaşqınlıq içində dayandı; Karans təpələrinə qədər uzanan yol bomboşdu. Köpək bir şey başa düşmədi – pərt olub geri qayıtdı və buğdayla camışın arasında yerə yatdı.

Camış baxışlarını köpəkdən çəkmədən boğuq-boğuq manqırır, amma nə istədiyini demirdi. Sonra beləcə lal-dinməz tövləyə sarı getdi, qapını buynuzuyla itələyib açdı və içəri girdi. Dayandı. Qaranlıq tövlə soyuq gözlərini şovuldadırdı. İçəridə asta bir inilti vardı – kimsə gizlənib ona pusqu qurmuşdu.

Bəlkə zarıyan dirəklərdi, ya hörümçəkdi camışı qorxutmaq istəyirdi? Axurda bir parça daş buz əriyirdi, axurun taxtaları qaranlıqda qocalıb çürümüşdü, damın ağırlığını saxlamağa palıd dirəklərin heyi qalmamışdı, ölüm yavaş-yavaş, oğrun-oğrun öz işini görməkdəydi. Camış gerilədi – kəndir yoxdu, heç nə onu saxlamırdı. Hə, axı, o özü bura girmişdi, bayırda hələ yaydı, hə elədi ki var, yaydı…

Camış tövlədən çıxdı. Həyətin ortasında dayanıb böyürdü, bu kələm ləkləri, bu çəpər, bu da onların köpəyi Basar, ta nə lazımdı ona?.. Uzaqda, çox uzaqlarda, günün yandırdığı sansarı çöllərdə kəllər su içməyə gedir, onlardan biri gözəl və güclüdü. Camış tələsik həyətdən çıxdı, köpək də onun ardınca götürüldü, görək bu camış hara tələsir belə?

Çəpərin qurtaraçağında bir ev də var – evin qabağında qırmızı çiçəkli paxla kolları, kolların içində uzun, hirsli bir qancıq özünü sərinə verib, yoldan keçəni qapmasa, kötək yeməsə, ya heç olmasa bir-iki ağız hürməsə qəzəbdən bağrı çatlar. Basar camışın qabaqına düşdü, gedib paxla kollarının yanında durdu, başını və quyruğunu dik tutub qancığın acığına bir-iki ağız hürdü, amma qancıq kolun dibindən çıxmaq istəmədi və Basar quyruğu çəmbər, başı yuxarı, camışı çəpərlərin, kilsənin yanından, yiyəsiz bağın içindən keçirib kəndin qurtaracağına qədər yola saldı.

Çayda uşaqlar çimirdi. Nunik və Qayane qız idi. Nunik və Qayane tumanlarını çıxartmamışdı. Ovik, Tiqran və Manun oğlandılar – oğlanlar lüt də çimə bilərdilər. Çay dumduru idi, uşaqların səsi də dumduru və aydındı, bu saf və aydın uşaq dünyasını iri, çox iri bir günəş qızdırırdı, bu cür günəş hər bir adamı ömründə bircə kərə qızdıra bilər. Ağappaq yollaca tənha bir camış gedirdi, ardınca boz bir köpək yorturdu. Adama elə gəlirdi ki, onlar şəhərlərdən, uğursuz talelərindən, qocalıqlarından ötüb, bu uşaqların son günlərinədək onlarla birgə beləcə yol gedəcəklər...

Camış qumu iylədi, köpək də iylədi. Camış adlayıb çayı asanlıqla keçdi, köpək tullanmaq üçün çayın ensiz yerini axtardı. Çamış artıq yalı aşmışdı, köpək çayın o tayına tullandı, ləhləyə-ləhləyə yamaca qalxdı – camış artıq arandaydı.

Az keçmiş camış və köpək Zoğallı təpəsinə yetişdilər. Külək biçilmiş, gündə yanmış çöl çiçəklərinin tozunu gətirdi. Camış dönüb arxaya baxdı – köpək şöngüyüb ətrafa nəzər salmaqdaydı, bu yerləri, yaxşıça yadında saxlamaq istəyirdi ki, soruşsalar – «Basar, camış hara getdi?» – gətirib buranı göstərsin, köpək gözləri ilə camışı cığırın burulduğu yerə qədər izlədi, bir az camışın fikrini elədi, bir az öz dərdini çəkdi – budu e, üçüncü yaydı qarı onu yaylağa aparmır – sonra sıçrayıb ayağa qalxdı və gəldiyi yolla geri götürüldü: indicə sərçələr oyanıb buğdaya girişəcək, dənləyəcəklər, dənləyəcəklər, bircə dənəsini də qoymayacaqlar qalsın.

Camış cığırla birgə burulub, yarğana girdi. Hardasa, yaxında bulaq olmalıydı, su içmək istəyirdi, təzəcə yarğana girmişdi ki, burnuna şumun turşumuş iyi dəydi. Günün yandırdığı sonsuzluğun ortasında bir parça yer şumlanmışdı. Şumun yaxınlığında bir armud ağaçı vardı, ağaçın altında öküzlər, öküzlərin içində iki kəl; uzanıb dincəlirdilər. Kəllərdən biri başını qaldırdı, bütün canı ilə camışın yaxınlaşmaqda olan addımlarını duydu.

Camış qara torpağın qoxusunu burnunda saxlayaraq bir sıçrayışla yarğandan çıxdı. Dörd bir tərifdə tərtəmiz çöl saralırdı. Bürkü dalğası camışın burnuna hopmuş şumun turş sərinliyini qurutdu. Çöl bir az də cansızlaşdı. Çamış boğuqca böyürüb gözlədi – onun böyürtüsü çölün ölü səssizliyində yavaş-yavaş əriyib yoxa çıxdı. Dörd ayağını da möhkəmcə yerə basıb, bu dünyanın torpağa hopmuş səsləri içindən şumun o uzaq əks-sədasını ayırıb üzə çıxartdı – otlar, kollar xırçıltıyla dibindən biçilir, şırım qaralır, kotançı yırğalanır, kəllər dizləri ilə yeri eşə-eşə kotanı sürüyürlər.
Camış havalandı, fınxırıb, torpağa hopmuş iyləri, səsləri tapdalaya-tapdalaya irəli çumdu.
Amma ümidi boşa çıxdı. Qabaqda şum yoxdu, daşların səltənəti idi. Camış dayandı, ayaqları altındakı daşlıq tərpənmirdi. Hardasa, yüngülcə buğlanan şumun qırağında tənha bir kəl durmuş onun ağır baxışları camışın belinə zillənmişdi. Camış onun səsini eşitdi, ayaq saxlayıb qulaq asdı – səs-səmir gəlmirdi, sakitlik idi. Camış addımladı – ayaqları altındakı torpaq ovulur, torpağın ovuntusu onun hamar qara dırnaqlarının cərəyanını həmin tənha kələ sarı aparıb çıxarır, kəldən də ona xəbər gətirirdi.

Camış bu dəfə də yanıldı: şum yoxdu; torpaq layı getdikcə nazildi və daşlar təzədən üzə çıxdı. Sonra camışın qabağını bir qaya kəsdi. Qayadan göz qırpmadan kor bir cansızlıq baxırdı. Camış nərildədi, boş sükut bir anlıq dözüb durdu, sonra titrədi və əks-sədaya çevrilib çöllərə yayıldı, mağaradan tülkü və quşların qatı üfunəti tullanıb çıxdı. Camış fınxırıb üfunəti qovmaq istədi, sonra dönüb o uzaq çöllərə baxdı, kəl vardımı orda, yoxdumu – bunu bircə allah bilirdi. Nazik torpaq layı qəfildən camışın ayaqları altından sürüşüb çıxdı – çamışı elə bil cin vurdu, buynuz ata-ata, torpağı eşə-eşə irəli cumdu, qan başına vurdu, amma ayaqlarının indicə yerdən üzüləcəyini hiss eləyib dayandı: dərənin qırağında dərin bir uçurum nəfəsini qısıb onu pusmaqdaydı. Camışın ümidi yenə boşa çıxdı, – bircə o mavi göylərin tanrısı şahiddi ki, o, nələr çəkir – camış var gücüylə manqırdı, ürəyini boşalda bilməyib bir də nərildədi. Onun nəm böyürtüsü çöllər boyu yayıldı, gündə qurudu, torpağın həzin pıçıltısına və kədərə qarışıb sükuta çevrildi.

Bu yerlərin zanbaqları hələ yaz ikən bir damla şeh və bircə arı qanadıyla mayalanmışdı. Süsən çiçəkləri sirimsimiş toxumlarını çoxdan torpağa tapşırmışdı. Lalələr öz şeh və günəş payını içib, toxumlarında gizləmişdi və indi sakitce ölümünü gözləyirdi. Süpürüm yumbalana-yumbalana çöl boyu nəyisə gəzir, şumun o başındasa, dünyanın bu oyunlarına tamaşa eləyən camış qaralırdı.

Armud ağacının altında bir cütçü papağını gözünün üstünə basıb mürgü vururdu. gözlərini yummuşdu, amma hər şeyi görürdü: budu, öküzlər su içməyə gedir; içirlər, ağızlarını sudan ayırıb tələsmədən geri dönürlər. Cütçü iri döşlü, yumşaq qarınlı çılpaq bir qadını da görür, ehtiraslı gülüşünü eşidir, təbəssümlə ona «yox əşi, ola bilməz””» deyirdi. Yedəkçi əyilib yerdən kəsək götürdü. Lilli gölməçənin içində ağnayan təkgöz kəl bunu görüb başını silkələdi, amma yerindən tərpənmədi. Cütçü havanın ayazıdığını, sonrasa süysünündə kiminsə ağır baxışlarını hiss elədi. Dikəldi və bulanıq gözləriylə ətrafı süzdü. Elə bayaqkı şum yeriydi – qaralmaqdaydı, bayaqkı günəş idi – işıq saçmaqdaydı; bir də öküzlərin yaxınlaşmaqda olan addım səsləriydi. Cütçü çəkmələrini ayağına dartdı, qalxdı və gərnəşib şaqqıltıyla belini düzəltdi, əvvəl əsnədi, sonra ağzını açdı ki, qeyb olmuş bayaqkı çılpaq arvadın açığını yedəkçidən çıxsın: belə-şelə oğlu, öküzləri niyə yubadırsan? – elə bu vaxt şumun ortasında dayanmış çamışı gördü.
- Pah, xoş gördük səni, sən hardan çıxdın, ə? Səni ki, biz ətliyə vermişdik.
Camış böyürüb dalını cütçüyə çevirdi və təzəçə açılmış şırımla getdi.
Cütçü:
- Yox, – dedi, – sən bizdən döyülsən, deyəsən, sən kəl gəzirsən, – cütçü gülümsədi, – yazıq, mən öz kəlimi təzəlikcə ətliyə vermişəm.
Təkgöz gölməçədən çıxar-çıxmaz öz qan qohumunun qoxusunu duydu, sonra da kədər dolu böyürtüsünü eşitdi. Onun boyunduruq yoldaşını ətliyə verib, özünü də ən dəlisov öküzlə bir yerə qoşmuşdular. Zənciri də elə taxmışdılar ki, təkgöz şil-küt eləməsin öküzü, əksinə, öküz, bu tənbəl, güçlü və bədbəxt heyvanı sürüyüb ardınca aparsın. Kəl boynunu kor gözü tərəfə döndərib öz qanqohumunu gördü, içində doğma bir hiss baş qaldırdı, manqırıb camışa sarı yönəldi. Yaxınlaşıb başını bir-birlərinə sürtdülər və kəl başa düşdü ki, bu onun keçmiş boyunduruq yoldaşı deyil, başqasıdır: başını camışın belinə qoydu, amma böyürtüsü boğazında qaldı, içində həm ona tanış, həm də ona yad olan bir erkək yanğısı oyandı və əlbəəl də sönüb yox oldu. Əslində bu, yanğı deyil, xırdaca bir qıcıq idi, oyandı, amma bu boyda cəmdəyi oyatmağa gücü çatmadı. Tək göz, başı camışın belindəcə, var gücüylə manqırıb tanrını köməyə çağırdı – bir gözündə zülmət idi, o biri gözüylə boyunduruğa girməyə tələsən öküzləri görürdü.

Camış ümidlə bir az da gözlədi, amma kəldən hərəkət görmədi.
Camış isti böyrüylə onu sığalladı, sığalladı, bütün bədəniylə ona qısıldı, başını-burnunu, qarnını nəvazişlə qızdırdı və fəryad qoparıb onu harasa xəlvət güşəyə, insan gözündən uzaq bir yerə çağırdı. Kəl isə çox soyuq, çox laqeyd, bir gözü kor, sakitcə, şumun ortasındaca dayanıb nə vaxt kotana qoşulacağını gözləyirdi.

Camış cütçülərə yalvarıb, bir müddətdən sonra onlara qəşəng, iribaş bir pota bağışlamaq şərtiylə bir gün və bir gecəliyə onların kəlini istədi. Amma onlar kəlin qulağından yapışıb qoşquya aparırdılar, o da başını sakitcə boyunduruğa soxmaqdaydı.

Camış cütçü ilə birgə şırımın axırına qədər getdi, kotanla birgə geri döndü, şırımın o biri başına çatıb təzədən kəli tamaha salmaq istədi, amma kəl quyruğunu yellədə-yellədə sakitcə kotanı dartmaqdaydı. Camış buynuzuyla astaca onu itələdi, kəl boyunduruğun altından fağır-fağır ona baxdı – bir gözü kor, boynu döyənək, beli qara qançır...

Camış kotanla birgə şırımı bir də o baş-bu başa yortdu, amma yenə bir şey çıxmadı, – yox, belə kəl olmaz, öküzdü, öküzdən də betərdi. Çamış dayanıb onların ardınca baxdı – kotan yavaş-yavaş uzaqlaşmaqdaydı...
Cığırı tutub getdi, kollara çatıb dayandı, dörd yanına baxdı – kəl tələsmədən şırımla gedirdi, onların ardınca təzəcə şırım zolağı uzanırdı, hamısı da ölüydü, basdırılmamış ölüydü.
Camış kol-kosu ayaqlaya-ayaqlaya yerindən götürüldü, amma tezliklə cığırı itirdi, sonra təzədən tapdı. Cığır onu aparıb bulağa çıxartmalıydı. Köhnə cığırdı, tez-tez itirdi. Camışın qabağını qaya kəsdi. Çığır qayanın başına hərlənib, yarğana düşür və orda, bulağın yanında gözdən itirdi.

Yarğanın dibiylə dağ çayı axırdı. Çayda forellərin xaçpərəst icması yaşayır. Bir qamış, ikicə, nanə saplağı, qızılı qum, ikicə günəş şüası, ana balıq, yanlarında bir sürü körpə balıq: qız-balıqlar, oğlan-balıqlar. Fəqət...fəqət...fəqət...

Fəqət camış bulağı tapmadı, bulaq yoxdu, hardasa yaxınlıqda bulağın qoxusu, asta zümzüməsi gizlənmişdi, amma özü yoxdu. Camış o yan-bu yana vurnuxdu, az qala izə düşmüşdü, yenə izi itirdi, bulaq oğurlanıb ondan qaçırdı. Qəfildən ayaqları altında çuqun cingildədi. Bulaq çuğunun altından axırdı. Camış diz üstə çöküb sudan içmək istədi, amma çuqun onu ağzından itələdi. Camış ayağa qalxıb boylandı – özgə bulaq yoxdu və təzədən diz üstə çökdü, çuqun onu itələdi, çuqun yerə çox möhkəm oturmuşdu. Camış çuqunun qırağına hopmuş suyun iyini yaladı və qəzəbdən az qaldı ki, dəli ola. Qoxu qoxudan başqa bir şey deyildi və bu qoxunun suya çevrilməsinə möhkəmcə mane olan bir şey vardısa, o da çuqundu. Camış alnını çuquna dayayıb buynuzlarını onun buynuzuna ilişdirmək istədi, amma çuqun hamar və cansız idi. Camış buynuzladı, amma ağzı yenə suya çatmadı, su vardı, həm də yoxdu – camış buynuzlarını təzədən çuquna dirədi, basdı, basdı, elə bildi ki, buynuzları çuqunun canına işləyir, amma qəfildən buynuzları çuqunun üstüylə sürüşdü və o, şappıltıyla çuqunun oturduğu sement döşəməyə sərələndi.

Sonra – batmaqda olan günəşin sönük işığı altda harasa yorğun bir camış gedirdi. Asfalt yolu keçdi, dərədə gözdən itdi və az keçmiş üfüqdə göyümtül qaraltısı göründü. Sonra kollardan külək pırıldayıb çıxdı, özüylə sönməkdə olan günün ətrini, səsini gətirdi, amma bircə kəldən xəbər yox idi. Qaş qaraldı, çöl kədərli alatoranlıqda əriyib-əriyib görünməz oldu. Günəşin soyumuş şüaları şam kimi dağların zirvəsində söndü. Təpədə dayanmış camış məchulluqdan əzab çəkə-çəkə böyürdü və aşağı düşüb çölü bürümüş zülmətə adladı.
Sükuta suyun səsi hopmuşdu.
Qarşıda bir at durmuşdu. Hürküb qulaqlarını şəklədi, yaxınlaşanın camış olduğunu görüb sakitləşdi. Amma bundan sonra ta otlamadı, beləcə hərəkətsiz və qüssəli qaldı. Ləklərin arasıyla axan sudan gölməçələr əmələ gəlmişdi, bu gölməçələr gah parıldayır, kah da yarasaların saldığı kölgədə görünməz olurdu.

Camış azmışdı, ya yolunu bostandanmı salmaq istəyirdi, bilinmədi, çəpərin tikanlı quru budağı ayağı altında qalıb xırçıldadı:
- m Kimdir bu?
Camış hürküb dayandı:
- Atdı?
Camış başını çəpərdəki deşiyə soxub içəri təpilmək istədi, çəpərə hörülmüş quru budaqlar sınıb yerə töküldü.
- Çavab ver kimsən?
- İylənmiş qarpız qoxusu gəlirdi, sonra güllə açıldı. Güllə səsindən sonra qabağına çıxmış cığır qəfildən canlandı: iki qısa döngə ilə uçurumun təpəsinə qalxdı, bulağın, uçuq tövlələrin yanından ötüb meşəyə baş vurdu. Meşədəmi, kalafadamı bayquş, körpə kimi ağlayıb, şeytan kimi qəhqəhə çəkdi. Fıstıq ağacının dalından ağ kəfənə bürünmüş bir arvad boylanırdı, deyəsən camışı güdürdü. Naməlum yerdə bayaqkı körpə ağladı, fıstıq ağacının dalındakı parıltı söndü və camış orda çürümüş ağac kötüyü gördü. Sonra kötük dönüb təzədən qadın oldu və camış işıldaquşların talasına çatana qədər baxışlarıyla onu izlədi.

Boş əmcəkləri batıq böyürlərinə yapışmış, gen sağrılı, yastı kəlləli dişi canavar səssizcə koldan aralanıb iki sıçrayışla özünü dar yarğana verdi və orda daşa qısıldı, daş oldu, yer kiminsə addımlarının ahəngiylə astaca titrəyirdi, sonra addımlar yavaşıdı, elə bil fikrə getdi və sonra tamam dayandı, canavar gözlərini yumub, nəfəsini qısdı, – budu e, ölmüşəm, götürənim yoxdu.

Addımlar tərəddüdlə yerində saydı. Sonra irəlilədi. Hə, yarğanda onu pusan var idi. Camış yenə dayandı. Yox, məsələ yarğanda deyildi, adicə yarğandı, amma cığırda donqar vardı. Camış yaxınlaşdı – donqar nəfəs alırdı, bir az durub gözlədi, elədi ki var, donqar nəfəs alırdı, yarğandan da üfunət qoxusu gəlirdi, yarğan canavarın qoxusundan boğulurdu. Camış nifrətlə fınxırdı və cığırdan çıxıb dırnaqlarını qopara-qopara iri, hamar daşın üstünə çıxdı və boynunu gərib ətrafa göz gəzdirdi baxışları bayaqkı daşa ilişib qaldı, amma canavarın özünü seçəmmədi, çünki bu daşın daş yox, canavar olduğunu hələlik yalnız çanavarın özü bilirdi. Camışın baxışları daşın üstüylə yeriyib cığıra düşdü, sonra təzədən qayıtdı və bu dəfə ağır-ağır canavarın düz kəlləsinə endi. Canavarın canından gizilti keçdi. Tükləri qabardı. Yerindən qalxdı, dörd pəncəsi üstə yırğalanıb dişlərini qıcıdı.

Çamış dişi canavarın üstünə yeridi, dişi canavar bir az dözüb gözlədi ki, bəlkə camışın ağlı başına gələr, ayaq saxlayar; amma yox, çamışın gözlərini qan tutmuşdu, dişi canavar qırağa sıçradı və ayaqlarını gen qoyaraq marıtdadı. Camış onu ayaqlamağa gəlirdi, canavar bir az da qırağa çəkildi, camış canavarın izini qoxulaya-qoxulaya çınqılları öz ağırlığı ilə əzə-əzə gəlirdi, canavar quyruğunu paçası arasına qısıb dalı-dalı cığırdan çıxmalı oldu.

«Camışın boynu ətlə doludu, boğazı ətlə doludu, əmcəyi südlə»... Camış başını qaldırıb canavara – o yana dur, – dedi, – canavar bir az da qırağa çəkildi. Camış başını silkələyib fınxırdı, canavarı bir az da o yana tulladı. Camış qızıb elə nərildədi ki, dişi canavar qaçmağı məsləhət bildi...

Camış ətli dalını yırğalaya-yırğalaya uzaqlaşırdı, ayaqları arasında yumşaq, isti əmcəkləri yellənirdi... Heç olmasa yarısını... heç olmasa bir tikəsini, bircə dişdəm! Əmcək! İsti, yumşaq! Allahın dünyası canavarın gözlərində qaraldı, çilik- çilik oldu.

Allahın bu işıqlı dünyası zülmətə döndü, ətrafa lal sükut çökdü. Çoxmu çəkdi, azmı çəkdi, canavarın gözünü örtmüş duman seyrəldi, dünya yavaş-yavaş işıqla, səslə doldu... Yuvasında dörd ac balası: ilki iki əmcəyi birdən əmir, camışsa onu buynuzladı. Həyat həm şirin, həm də acı şeydi. Südü damcı-damcı damarlarından, sümüklərindən süzməli olursan. Öd də acından ciyərini didib parçalayır. Gərək camışın belinə atılıb yoğun boynunu gəmirəydim... Eybi yox, heç eybi yox, bircə qoy balalarım böyüsün, oğlum bircə yaşına çatsın, onda baxarıq... İlahi, əgər bizləri bu miskin həyat üçün yaratmısansa, ixtiyar sahibisən, barı hərdən kömək elə ki, öd südümüzü murdarlamasın, yoxsa balalarım əsəbi, heysiz böyüyər...
- Basar! Nə görmüsən orda?

Camış meşədən çıxıb sevinç içində böyürdü. İnəklər başlarını qaldırıb baxdılar, amma «tanıdım» deyən olmadı. Camışın gəlişi təkcə öküzü qəzəbləndirdi. Camışsa naxırın içində kəl axtarmaqla məşğuldu.
Sığırçı:
- Kimin çamışısan, – dedi, – hardan gəlirsən? Hə, bildim! Kəl axtarırsan? Yoxdu kəl, hardan alım?
– Sən... Smakutdan gəlirsən! Sən Marqo nənənin camışısan. Axçi! Bəs bu boyda yolu necə gəlibsən? Axı, dünya oğruyla, canavarla doludu. Onların əlindən necə qurtulub gəlmisən? Deyirsən, Marqo nənə sağdı? Amma o baxtıqara oğlu davadan qayıtmadı. Gərək vaxtında Marqo nənəyə deyəydim ki, gözləmə oğlunun yolunu, Baltik dənizinin dibində qaldı, balıqlara yem oldu, amma necə deyəsən belə şeyi, demək olur bəyəm?!
Öküz qarışqa yuvalarını uçura-uçura addım-addım yaxınlaşırdı, camış isə öz işində olduğundan əvvəlcə öküzün niyyətini başa düşmədi. Başa düşcək boynunu əyib öküzün üstünə getdi, talanın havasını ciyərlərinə çəkib addımlarını yeyinlətdi, amma öküzü qabağında görmədi, sığırçı öküzü qovub sürüyə qatmışdı.
Sığırçı dedi:
– Vicdanın olsun ə, qızdır o, qız! Qızla davamı eləyərlər?
– Sən də özünə görə deyilsən ha, ay axçi, nə qəşəngsən, nə yumrusan... On ildi camış qatığına tamarzıyam... dadı da yadımdan çıxıb... Bəs yelinini kim cırmaqlayıb? İt? Canavar? Dayan!.. Gör bir necə yaralayıb, ağrıdır, hə?..

Camış sığırçının əlindən çıxıb naxıra sarı qaçdı, kəl orda olmalıydı. Sürünün içində vurnuxdu – inəkləri bircə-bircə iylədi, yox, hamısı inək idi, hamısından süd iyi gəlirdi – ot yeyirdilər, süd yığırdılar, hamısı da sakit, həyatdan razı: ot – dadlı, su bir neçə addımlıqda, tala geniş buğa da yanlarında, ta nə lazımdı?

Camış bu oxşar və hamar bellərin üstündən yazıq-yazıq boyürdü, – bu, özgə xoşbəxtliyə həsəd deyildi. Onun bircə istəyi vardı: yox olmaq, ölmək... Bir vaxtlar, tanrı-günəşin işığı altında o uzaq, o isti çöllərlə iri-iri kəl sürüləri uzanıb gedərdi. Nazik boyunlu, yekə başlı, tumurcuq buynuzlu potalar da böyürlərində. Cavan camışlar analıq həsrətiylə yanırdı. Cavan kəlçələr bulanıq bir ehtirasla dönüb baxırdı: geri qalan yoxdu ki?
İri-iri kəllər günün yandırdığı sapsarı çöllə gedirdilər, gedirdilər, gedirdilər, ilahi, bəs hara getdilər, harda əriyib yoxa çıxdılar?
- Hara göndərim səni ki, incitməsinlər? Gəl, göndərim səni...
Sığırçı onu döydü. Camış Keçuta can atırdı. Amma Keçuta getmək olmazdı. Keçut fəhlə qəsəbəsi idi, orda taxtaları yaxşıça buxara verib yumşaldır, istədikləri kimi əyir və stul halında xaricə göndərirdilər.

Camış arxaya baxdı. Sığırçı əllərini yellədi , çıx get, get, odur, get ora. Sonra yerə əyildi ki, guya daş götürür, camış başını silkələdi və yola düzəldi.

Meşənin qırağından vələs budaqları arasından yaşıl kilsənin qapısı görünürdü. Kilsənin yanındakı daş qəfildən tərpəndi, sonra dondu, təzədən tərpəndi. Bu, daş deyildi, bir qarıydı. Qarı dua oxuyurdu və xaçkaridə yandırdığı şamı ovucları ilə örtmüşdü ki, külək söndürməsin. Qarı döndü və xaç çevirdi, yalnız bundan sonra inandı ki, gördüyü olüm deyil, camışdı. Allaha şükür ki, bu, yuxu da deyil – yuxuda camış görsən ya ölümü gözlə, ya da ağır xəstəliyi. Qarı gözlərini camışdan çəkmədən əlini yerə sürtüb çəliyini tapdı, ya allah, sən bizi hifz elə!
Çəliyinə söykənib yola çıxdı.

Onlar bir-birlərinin gözünə baxdılar. Camış səsizcə getdi və qəfildən qarının ürəyi qısıldı – bu ki, bacısının camışı idi! Budu e, neçə ildi oğlu Stepana yalvarır ki, onu bacısının yanına aparsın, qışı qonaq qalar, yazda isə bacısı nəvəsi onları Ecmədzinə aparar, katalikosun əlini öpüb deyərlər: «Bizə bəxş etdiyin bu artıq ömürdən çox razıyıq».

- Buy, hara gedirsən? Bacım səni özgəsinə satıb, ya başqa fırıldağın var? Qız idim, bura məni gəlin gətirdilər, zurna-qavalnan üç gün-üç gecə dağlarla yol gəldik. Bacım ağlayırdı, mənə yazığı gəlirdi, qardaşım qaşlarını çatmışdı, atını qamçılayırdı... İgid qardaşım, üç yaşlı qəşəng bacım, yazıq dədəm...
Camış artıq uzaqdaydı. Qarı ona çata bilmirdi.
- Ney, hey! A gədə!

O ümidlə qışqırdı ki, bəlkə onu eşidən ola, camışı geri qaytara, ya heç olmasa tutub saxlaya, amma biçilmiş, ağappaq ağaran zəmidə kimsə yoxdu. Yola baxmaqdan qarının gözləri ağrıdı və camış günün işığında qətrə-qətrə əriyib yoxa çıxdı. Qarı kəndə tələsdi ki, gedib telefonun dilini bilən bir nəfər tapsın, o da Keçuta, ordan Yerevana, ordan da Smakuta bacısı Marqoya zəng eləyib desin ki, bəs nə durmusan, sənin Satikin dünyanın o başındadı və bir allah bilir ki, indi hayana gedir, bacın onu gördü, ancaq saxlaya bilmədi – «Satiki satmısan, ya başqa fırıldağın var?».

Cığırın kənarında üç qız və bir oğlan oturmuşdu, laqeydliklə camışa baxırdılar; ona baxır amma günün altında parıldayan dumduru gölü görürdülər. Üzüqoylu qumda uzanmışdılar və ikihəftəlik mübahisələrinə yekun vururdular: əgər mən yazıramsa, qaçıramsa, geyinirəmsə, hoppanıb-düşürəmsə, yəni bir insan kimi özümü təsdiq etməyə çalışıramsa, deməli, mən yarımçıq adamam. Əgər yox, mən yazmır, qaçmır, sevmir, geyinmir, bax beləcə qumda lümlüt uzanıb kef çəkirəmsə, deməli, mənim özünü təsdiqə ehtiyacım yoxdu, deməli, mən ali adamam.

Çılpaq, özlərindən razı, qarayanız, yuxulu cavanlar başlarını qumdan və əllərindən ayırdılar və camışı gördülər. Vaqnerin musiqi, sənət haqda fəlsəfi çəkişmələr və... camış? Qəribədi, çox qəribədi! Sonradan onlar nəyi gördüklərini – təyyarə qanadının kölgəsini, ya şeytanın özünümü gördüklərini yada salmaq istədikdə artıq camışı görmədilər. Yalnız ağ evin banına bərkidilmiş reproduktor parıldayır və nədənsə susurdu, onları nahara çağırmaq istəmirdi...
Qəfildən camışın havası çatmadı – yamac boyu bütün hava elə bil harasa uçub getdi... Camış dayandı. Çiçəklər, arılar, yarpaqlar təzə, təmiz bir hava toxudular, təzədən çiçəklərin, yarpaqların ətri gəldi və camış yola düzəldi.

Amma onun heç vaxt görmədiyi, bürkülü, buxarlı, karbid qoxulu, cırıltılı, gurultulu, od püskürən, güclü, anlaşılmaz və cansız bir qüvvə camışın yolunu kəsdi. əcayib məxluq çılpaq, cansız dağlardan tutmuş meşəli, mavi dağlaradək bütün havanı oyuqlardan, yarğanlardan, güllərin, çiçəklərin içindən çəkib uddu və bu ətirli, təmiz havanın yerinə odlu üfunəti püskürdü. Torpağa asfalt döşədi, gili çuğuna döndərdi. Bir günlük yol uzunluğunda və bir qartal uçuşu hündürlüyündə yerin ətrini, qoxusunu təzədən içinə çəkdi. Və dörd bir tərəfi betonla örtdü – qocaman yaşıl düzənlik, tənha palıd, qamışlıq, dörd lalə, bir itburnu kolu, tüklü vəhşi arı tayfası, bəyaz çovdar zəmisi, camış, çoban iti və kəl izləri betonun altında qaldı. Camışın betonun altında qalması lap pis oldu: qədimdə deyərdilər – yerin altında qızıl inək böyürsə, zəlzələ gözlə.

Uçurumun kənarındaca, sal daşın üstündə dayanıb qorxu və şübhələr içində qovrulan camış bilmirdi ki, neyləsin, hara getsin. Sərxoş vəziyyətdə ictimaiyyətin pəncərələri önündə ariya oxuduğu üçün milis, rəssam Ruben Kostanyanı qıvrım saçlarından məhrum edib onu dörd günlüyə, asfalt yol çəkən idarənin sərəncamına göndərdi. Orda Rubenə bir dəmir vərdənə və bir sapı əyri kürək verib asfalt salmağa apardılar. Qırın gözçıxaran acı tüstüsü içindən o, təpədə dayanmış camışı gördü. Bir müddət atdanıb-düşdü, vərdənəni bir kənara tulladı, kürəyi sındırdı və özünü təzə salınmış qara asfalta çırpdı.

- Əclaflar, - deyə rəssam asfaltı cırmaqlaya-cırmaqlaya bağırdı. – Əclaflar, müstəbidlər! Nə üçün camış, quş, külək, kollar azaddı, mənsə azad deyiləm? Nə üçün? Məngənələr! Robotlar! Başqırxanlar!.. – O, başını qaldırıb təlxəkliyi və səmimiyyəti içindən bir də təpəyə baxdıqda, ona elə gəldi ki, camış şəhərin üstüylə süzə-süzə mavi üfüqə sarı uçur...

Keçmiş sığırçı Tiqran baba altıncı mərtəbənin eyvanında oturub təsbeh çevirə-çevirə ölüm, tanrı və şəhər bürküsü haqda dərin düşünçələrə dalmışdı:
- Bu nədi belə? Camışdı?..Hər şeyin sony olur... Sonra Levon çapıb gəldi ki... Doğrudan camışdı, ya mənə elə gəlir?

Camış cığırdan çıxıb şəhərə sarı yönəldi. Günəş sürətlə dağın arxasına çəkilirdi, aşaqıdakı şəhər isə uzandıqca uzanır, amma sonu görünmürdü. Camış narınçı günəşin ardınca boylanıb qüssəylə böyürdü: – yəni öz balanı bu dünyada kimə tapşırıb gedirsən? Sonra o, təpədə tənha qaldı. Aşağıda uçurum zülmətlə dolurdu, qatı səs-küy yavaş-yavaş əriyib yoxa çıxırdı. Sonra aşağıda minlərcə işıq yandı və şəhərin başı üstə parlaq, işıltılı bir örtük asıldı, adama elə gəlirdi ki, bu örtüyün üstüylə gedib uzaqda qaralan dağlara çatmaq olar.

Camış uçurumun qırağına gəldi, tez də geri çəkildi. Və qəfildən içində baş qaldırmış doğma bir nəvaziş hissi onun bütün varlığını bürüdü. Bu, sağılmaq istəyi idi, ya Basar onu qarşılamağa gəlmişdi, bəlkə axtardığı kəl uzaqda böyürmüşdü, camış heç nə başa düşmədi... Evə sarı uzanan cığır şüurunda itmişdi, nənənin çarğatının qoxusu yaddan çıxmışdı, kəl onu axtarsa da, özü yox idi və hər şey yalan idi: o böyürən kəl də yalan idi, hər şey yalan idi... Camış dözməyib hıçqırdı.

Şəhər sakitcə yatmışdı. Səhərə yaxın hava ayazıdı. Camış artıq şəhərin qurtaraçağındaydı. Hardasa it hürürdü, amma özü görünmürdü; xoruz tələsik banladı, elə bil onu qovalayırdılar. Camışın yuxusu gəlirdi. Burnuna islaq qoyun yununun qoxusu dəydi, bu ola bilməzdi, çünki yaylaq hardasa uzaqlarda qalmışdı. Sonra qoyun mələrtisi eşidildi, sonra nənə: ay sağ ol, bu gün südün çoxdu, – dedi. Camış büdrədi və yuxudan ayıldı: yer qoyunların dırnaqları altında titrəyirdi, camış naxırçının səsini eşitdi, bu artıq yuxu deyildi. Sonra bayaqkı qoyun üç kərə xırıltı ilə mələdi, sonra keçi daşın üstünə çıxıb asqırdı və aşağıya düşüb şəhərə yol aldı. Sonra sürü göründü və şəhərə sarı axdı.

- Paah! Siz allah ora baxın, – deyə çobanlar güldülər. Şəhər qudurub, camış saxlayır.
Çobanlar doğmadıylar, sürü də, çoban iti də doğmaydı. Onların arasında camış şəhərdən qorxmurdu, amma çobanlar məəttəl qalmışdılar, elə bil kimsə onlara pıçıldadı ki, camış sahibsizdi və onlar buna inandılar, ətin kilosunu 3 manatdan hesablayıb, 3 manatı 300 kilo ətə vurdular: 900 manat pul elədi, bu pulun yüz manatını, eyhamla: «Hə-ə, ət satırsız?..» soruşana verdilər ki, əl çəksin, qalan 800 manatı isə öz aralarında böldülər. Bu boyda var-dövlət keçə girinə, əldən buraxasan, heç kişilikdən deyil, sonralar hey içini yeyəcəksən ki, o boyda camışı buraxdın, qurd-quşa qismət oldu... Amma axmaq adamlar da çoxdu, soruşacaqlar: bu nə ətidi? Cavab verəcəksən: camış ətidi. Yenə soruşacaqlar: nə ətidi dedin? Əlinə-ağzına baxmırlar ha, düz gözünün içinə baxırlar. Pəncərələr qapqaraydı, birindən də işıq gəlmirdi, şəhər gizlicə onların şübhələrini, tərəddülərini izləyir, sürünün yolunu bələdləyirdi. Yox, yaxşısı budu, elə indidən özündən utanasan, nəinki başqalarından utanmayıb məhkəmədə özünü utanan kimi göstərəsən.
İkinci mərtəbənin pəncərəsindən siqaret kötüyü atdılar, sonra səs gəldi:
- Qoyunlardı?
- Qoyundu. Sabahın xeyir.
- Bu nədi, camışdı?
- Yox, eşşəkdi.

Evlərin arasında sıxılmış küçə sürünün yorğun axınıyla doldu. Xəstə qoyun yenə xırıltıyla mələdi və mələrti boşluqda mağaradakı kimi əks-səda verdi. çətin ki, bu boşluqda arxac, ya çoban tonqalı olsun və çətin ki, bu yol onu otlağa aparıb çıxara bilsin. Camış duzlu qan iyi duydu və ölü kəllələrdəki ölü gözləri gördü. Camışın bütün bədəni boşaldı, elə bil onu burulğana saldılar, boğula bilərdi, amma buna müqavimət göstərmədi. Ona elə gəldi, ya həqiqətənmi sürünün üstüylə iri qanadların kölgəsi süründü, çırpındı – quşdumu, ölümdümü, bilmədi, qulaqları batdı.

Qoyunlar dəmir qapının ağzına yığışmışdılar, itələşir, narın-narın titrəyirdilər. Çoban iti zingildədi, dalı-dalı çəkildi və çamışın ayaqlarına qısıldı, boğazında qaynayan ulartını içindəcə boğdu. Darvazanın o tayından gələn başgicəlləndirici hava qoyunların şüurunu zəhərləyir, qorxularını qovur və mürgü gətirirdi. Sonra darvaza çırıldadı, taybatay açıldı, camış həyətin dərinliyinə doğru üzməkdə olan bir cüt yaşıl göz gördü. Bu gözlər hərdən sönür və təzədən ona tuşlanırdı. Sanki ayaqları yerdən üzülmüş sürü səssizcə həyətə axdı.
Sonra kimsə camışın üstünə bağırdı – çoban idi, camışı geri dönməyə məcbur elədi, sonra yenə bağırıb, onu ağacla vurub oyatmaq istədi.
– Çıx get burdan! Tələsmə, sənin də əcəlin çatar, yeri, yiyəni axtar.
– Get deyirəm sənə! – Çoban ona bir çomaq da ilişdirdi.
Amma bayaqkı gözəgörünməz qüvvə hələ də onu buraxmır, qapıya sarı dartırdı, elə bil camış pambıq üstündə yeriyirdi, ayaqlarından xəbəri yox idi, ona elə gəlirdi ki, indicə yıxılacaq, çoban da ondan əl çəkmirdi, döyürdü, camış belini və ayaqlarını gəmirən ağrını quyruğunun ucuyla sivirib atmaq istədi, amma ağrı zəli kimi yapışmışdı, qopmaq bilmirdi və camış darvazadan uzaqlaşmalı oldu.
Sümsük şəhər iti də onun dalınca düşdü, camışla tanış olmaq istəyirdi, yarı yolda hətta ayaq saxlayıb onunla qohum olub-olmadığını yada salmaq istədisə də, bir şey çıxmadı və it bu çətin məsələni ayırd etməkdən əlini üzdü. Camışı buraxıb sallaqxanaya tərəf götürüldü.

Elə bu vaxt Yervand Xaçaturyan gənclik – turist düşərgəsində soyuq su ilə əl-üzünü yuyurdu. Əl-üzünü soyuq su ilə yuya-yuya düşünürdü ki, o, erməni kimi çılğın və ingilis qədər soyuqqanlıdır, rus dili ingilis dili kimi beynəlxalq dildi, düşünürdü ki, bu qırx polyak qızının qırxı da bir könüldən min konülə ona vurulub, çünki o, qara, tüklü və soyuqqanlıdı...
O, qızlara baxmadan: – Səhər yeməyinə 15 dəqiqə vaxt verirəm, – dedi.
Sürücüyə baxmadan: – On beş dəqiqədən sonra avtobus hazır olmalıdı, – dedi.
Ermənistan müasir şəhərlər, qədim abidələr rahat yollar ölkəsidir. Ermənilər əməksevər və qonaqsevər xalqdır. Bizim dağlar əlçatmaz və sərtdir, amma heç birində turistləri qorxudub zorlayan qaçaq-quldura rast gəlməzsiz. Elə buna görə bu kiçik ölkəni təzadlar diyarı adlandırırlar. Bir tərəfdən sərt təbiət, digər tərəfdən gülərüz adamlar...

Avtobus siqnal verdi və dayandı. Asfalt yolda zırpı və əcayib bir heyvan durmuşdu, görünür avtobusa yol verməyi ağlına belə gətirmirdi. Sürüçü avtobusdan düşüb camışı qovdu. Təzəcə gəlib yerində oturmuşdu ki, qabaqda yenə bayaqkı əcayib məxluqu gördü. Yervand Xaçaturyan başını maşının pəncərəsindən çıxarıb çobanı rüsvay eləmək istədi, amma çoban nə gəzirdi, sürü nə gəzirdi, bircə tənha camışdı ki, dağ kimi yolu kəsib durmuşdu. Maşın siqnal verə-verə camışın üstünə yeridi, amma camış nə qorxusunu büruzə verdi, nə də yoldan çəkildi. Maşın yüngülcə camışa toxunub dayandı. Polyak qızları çığırışdılar:
- Ah, bu ermənilər yaman çılğın xalqdı.

Yervand avtobusdan düşüb camışı itələyə-itələyə yoldan qovdu, sonra camışın qulağından yapışıb avtobusun keçməsini gözlədi. Sonra camışı buraxıb toreador ədasıyla maşına qalxdı. Yaşıl çeşməklər, azad məmələr və çinslərin gizli beynəlxalq ittifaqı mühitində özünün gimnast yançaqlarını oturacağa basaraq: – Bu heyvanın adı əgər səhv etmirəmsə camışdı, – dedi. – Qafqazda hələ də bir neçə maldar tayfa yaşamaqdadır. Polşadakı erməni icmasının yaranması isə orta əsrlərin erkən çağlarına təsadüf edir. Sizin xalq bizim əcdadları çox yaxşı qarşıladı, heç nəyini bizdən əsirgəmədi. Hamıya yaxşı bəllidi ki, Qrünvald döyüşündə bütöv bir erməni alayı iştirak etmişdi.

Kinorejissor Yeji Kovaleroviç ermənidi. Hər bir polyak ermənisi asanlıqla Yeji Kovaleroviç ola bilər, çünki hər bir polyak qızı anadangəlmə aktrisadı... Diqqət! Axavnavax monastrına yürüş başlanır. Monastır 825-ci ildə tikilib. Memarın adı bizə məlum deyil, şərti olaraq onu Trdat adlandıraq. Bu ad bizə hardan tanışdı?..

Sonra bütün çeşməkli başlar Yervandın monastrın qübbəsinə doğru uzanmış əlinin hərəkətini izləmək əvəzinə böyürtü səsi gələn səmtə çevrildi. Memarlığa heç bir dəxli olmayan çamışın gəlişi qızlarda təbəssüm doğurdu, amma Yervand qızların diqqətindən kənarda qalmağa heç cür razı ola bilməzdi.

O, ucadan: – Lirik bir haşiyə, – deyə dinləyicilərin nəzərini yenidən özünə cəlb etdi. İndi qızların diqqət mərkəzində eyni vaxtda həm camış, həm də Yervand durmuşdu. Yervand mətin addımlarla rəqibinə yaxınlaşdı. Gözlərini qıyıb onun buynuzundan yapışdı və düyünlənmiş yumruğu cibində, üzünü fotoaparatlara sarı çevirdi:

- Çəkin, – bağırdı. – Afrikadan xoş bir xatirə!
Camışın belində qoz boyda bir şiş vardı, çanavarmı, itmi yelinini parçalamışdı, üç gün idi, erkək həsrətiylə alışıb yanırdı, bu yandan da yelini aramsız sızıldayırdı; camış kəsik-kəsik, boğuq-boğuq böyüyürdü. Yervand sifətində sarsaq, əyri bir təbəssüm, burnunu çəkdi, gözlərini qıyıb əlini camışın belinə çəkdi, bilinmədi ki, sığalladı, ya vurdu sonra səssizcə pıçıldadı:

- Hara gedirsən, Satik?.. Necəsən, bacıcan?.. Bəs, nənəm necədi?.. Bəs mən indi neynəyim?

Maşın siqnal verərək onu çağırırdı. Yervand dodaqlarını bir-birinə kip sıxaraq daşın üstündən düşdü və hər iki yumruğu cibində maşına sarı getdi. «Rus dilinə nə gəlib, ingilis dili kimi beynəlxalq dildə, həyatdan çox şey alıb, çox şey də verməlisən, mükün olsa, alıb-verməmək daha yaxşıdı. Zəhmət dolu həyat əlbət ki, yaxşı şeydi, amma bu həyatı sən yox, başqaları yaşasa daha yaxşıdı...».

Boğaz olmaq üçün keçən səfər də camış çox əziyyət çəkmişdi. Qayıdanbaş kələ rast kəlmiş, bir müddət onun yanında qalmış, amma boğaz olmamışdı. Bir aydan sonra təzədən həvəsə düşmüş və köhnə izi tutub tənha palıdı axtarıb tapmış, iki gün iki gecə kəlin yanında qalmışdı. Elə həmin il avqustun axırlarında bir bala doğmuşdu; iki həftədən sonra balaca soyuqladı, öskürdü, zarıdı və öldü...

Kirpi iynələrini qabardıb cığırın ortasında durmuşdu. Sonra iynələrini yatırdı, cumbulu başını çıxardıb muncuq gözləriylə camışa baxdı və yumbalana-yumbalana cığırdan çıxdı. Sonra kolların dibində bir cüt keçi mələdi, ayağının yanından fısıltıyla bir ilan sürüşüb keçdi. Zəminin qırağında inək böyürdü. Zəminin iki yerində sünbüllər tərpənib yırğalandı – quzular idi, zəmiyə girmişdilər. Qoruqçu gözə dəymirdi, uzaq yamacdasa yaylağın alaçıqları ağarırdı. Camış zəminin qırağıyla gedirdi, sonra qəfildən bir sıçrayışla zəmiyə soxuldu və havalı kimi qaçmağa başladı. Sünbüllər qıdıqlayır, xışıldayırdı, camış isə kəlin nəfəsini, hənirtisini aydınca duymaqdaydı. Bu, az qala real bir xoşbəxtlik idi, amma... amma gözlənilmədən zəmi qurtardı - asfalt yolun qırağında açıq rəngli bir maşın dayanmışdı, yaxınlıqdakı otluqda qədim Edvard Ayrapetyan yanında əyləşmiş xanımlara cürbəcür xoş sözlər deməklə məşğuldu, amma bu sözlərin canı yoxdu, sözdən başqa bir şey deyildi, elə-belə ölü sözlərdi. Gonbul və rəhmdil Edvard Ayrapetyan dəsmalla dazını sildi və yolda dayanmış camışı görüb çuşa gəldi:

- Toro!.. Ah, sən necə də gözəlsən! – dedi. Amma bu da yalan idi, çünki camış eybəcərdi. Sonra o, xanımlara İspaniyadakı öküz döyüşündən danışdı. Bu da çox gözəl, lakin ölü və yalan bir söhbət idi. Çünki asfalt yölda öküz deyil, camış dayanmışdı, camış da döyüşməyə yox, kəl dalınca gedirdi. Sonra o, xanımların çılpaq və yumru dizlərini təriflədi, amma bu dizlər də onun üçün ölüydü, ölü olmasaydı, hər ikisini birdən belə inam və qətiyyətlə tərifləməzdi. Sonra o, xanımlara bildirdi ki, o, əsl panteistdir və bu faciəvi planetin yeganə nicat yolunu təbiətə sitayişdə görür, amma nədənsə bizdə panteizm təqdir olunmur və bu da fəlakətə səbəb ola bilər, amma bunlar da elə-belə boş sözlərdi, çünki onun camışa, ildırıma, ot çalımına məhəbbəti günorta yediyi ballı xəşilin dadından asılıydı. Sonra o, xanımlara başa saldı ki, bəs öküzün buynuzları gicişdiyi üçün o, çinsinin inkişafı və gözəlliyi naminə buynuzu gicişən başqa bir öküzlə döyüşməyə gedir.
Yaylağa gedən yol yoxuş idi. Camışın bütün günü o yoxuşu, qalxmağa getdi. Amma yamacdakı çadırlar demə, geoloqların düşərgəsiymiş. Onlar qazma maşınlarını yamaca düzüb yeri deşirdilər. Geoloqlar camışı görüb işi dayandırdılar:
- Ay xoş gördük səni!

Camış yola düzəlmək istədi, amma birdən hiss etdi ki, ayaqları möhkəmcə ağrıyır, getməyə heyi yoxdu. Lap heyi olsaydı da, getməyə yeri yoxdu. O, ətrafa boylanıb böyürdü, əyilib iki çəngə ot qırpdı və bu otu gövşəyə-gövşəyə geoloqlardan daldanacaq istəmək qərarına gəldi. Çadırların arasını külək döymürdü, camış çadırların arasında yerə yatdı, sonra ayaqlarını öz ağırlığı altından çəkib çıxartdı, başını torpağa qoyub gözlərini yumdu. Qazma maşınları taqqıldayır, camışa lay-lay çalırdı, elə bil kimsə onu havada yırğalayırdı. Camış bir az qurcalanıb şirin yuxuya getdi...

Yuxuda o, keçən ilki xəstə balasını yalayırdı, balası astadan zarıyırdı, sonra nənə və çoban Minas onu aldatdılar – balasının tüklü dərisini şor suda isladıb buzovun üstünə saldılar. Yuxuda o, xəstə balasının yekə başını yalayır və yalaya-yalaya ağlayırdı, bu həzin qüssə yuxu kimi şirin idi. Sonra onun balasının tüklü dərisi sürüşüb düşdü, onun altında inək qoxulu buzov titrədi – camış onu ağzı ilə itələyib qışqırdı...

Camış oyandı, bulanıq gözləri ilə ətrafı süzdü. Qazma maşınları taqqataqla onu yırğalayırdı. Camış qalxmaq istədi, amma həvəsi gəlmədi, ayaqlarını altına çəkdi, başını belinə sarı əyib təzədən mürgülədi... yelini sızıldayırdı... Eybi yoxdu, indicə nənə gəlib sağaçaq. Nənə sağmağa başladı, amma yelinindən süd gəlmədi ki, gəlmədi...

O bir də gecə yarısı oyandı, dikəlib harda olduğunu anlamağa çalışdı, qulaq asdı – ulduzların işığı altda adamlar və maşınlar sakitcə yatmışdılar, hardasa allahın bu qara dünyasının lap qurtaracığında bir it ulayırdı, uzaqlarda çoban tonqalı közərməkdəydi, gündüzün adamları öz çadırlarında yumşaq-yumşaq, isti-isti nəfəs alırdılar, ulduzlar soyuq işıq saçırdı. Camış qalxdı, gecənin soyuğunda gərnəşdi və otlamağa başladı. Səhər tezdən geoloqların ikisi bayıra çıxdı. Camış başını qaldırıb qısaca böyürdü – ay xoş gördük sizi. Onlar da təbəssümlə:

- Ay qara şeytan, qorxutdun bizi, – dedilər.
Çadırdan xırıltılı səs gəldi:
- Nə olub orda?
- Əşi, heç nə, dünənki camışdı, salam deyir sənə.
- Yəqin yiyəsini axtarır.
- Əşi qoyun yataq da, kefiniz gəlib?!
Ətrafa sükut çökdü. Sonra yenə kimsə acıqlandı, o birilər uğundular...
Səhər camışa dedilər:
- Hə, bizi qatığa qonaq eləyərsən?..
Getməyə yeri yoxdu. Dünya böyükdü, ona söz yox, böyükdü, getdikcə hələ bir az da boyüyür, cığırları da çoxdu, buna da söz yox, amma o da var ki, bu dünya getdikcə maraqdan, daddan düşür, çünki yer üzündən qüssə, intizar deyilən şey yox olub gedir, bircə bolluca ot qalır: otla gorüm nə qədər otlayacaqsan.

Camış hardasa yaxınlıqda naxır olduğunu hiss eləyirdi. Amma həyəcanı artıq yatmışdı. Cığırdan keçə qoxusu gəlirdi, pendir, maya iyi, bir də uzunboğaz rezin çəkmə qoxusu gəlirdi. Deməli, hardasa – dağın o tayında yaylaq olmalıydı, alaçıqların yanında kəl olmalıydı, amma camış nədənsə bunları təsəvvürünə gətirə bilmirdi. Bulaqdan naxırın iyi gəlirdi, camış bunu da vecinə almadı, doyunca su içdi və ləzzətdən zarıdı. Suya gedən balaca kürd qızıyla qarşılaşdıqda da cığırdan çıxmadı, itlərin səsindən hürkmədi, beləcə ağır baxışlarını yerə zilləyib sakitcə gözlədi. Kürd özünü yetirdi, itləri qovdu, çomağını bir kənara tulladı, camışın yanına gəldi. Qulağının dalını qaşımağa başladı. Kürdün anası gəldi, yekə əllərini döşündə çarpazlayıb, camışın başına hərləndi, sonra çöməlib, yelinini sığalladı, əmcəklərini saydı, bir, iki, üç, dörd – bütün əmcəkləri yerindəydi və qalxıb bəxtəvərliklə gülümsədi, gözlərini camışdan çəkmədən oğluna dedi:

- Şko, anan səni oğul doğub, niyə anana bir camış almırsan, Şko? Axı, anan səni oğul doğub!
Kürd camışın qulağından tutub alaçağın önünə gətirdi. Anasına: – Duz gətir, – dedi, – bundan yox, təmizindən gətir, – dedi, – kəndir gətir! – dedi.
- Anana camış al, Şko, anan yüz il yaşar, – balalarını böyüdər, qoyunlarını sağar, Şko, camış qatığı yeyərsən, Şko...

Kürd camışın belini sıqallayırdı və beləcə sığallaya-sığallaya, camışın qulağını qaşıyırdı: və qaşıya-qaşıya qəfildən qulağının ucunu çərtdi yaraya kül səpdi, sürtdü. Və beləcə, kürdün, qulağı çərtilmiş 50 qoyunu, bir camışı, dörd inəyi, üç keçisi, yanı dayçalı bir madyanı və iki köpəyi oldu. Camışın adı – Nərgiz idi. Kim deyir ki, camış oğurluqdu, odu ey, pasportu da var, qoy pasportuna baxsınlar.

Kürd anasına: – Dağ, – dedi, – əmcəyi doludu. Kürd camışa: – Duz ye, – dedi, – qulağının ağrısı kəsər, duz ye, – dedi.
Kürdün anası əllərini çarpazlayıb durmuşdu, ağlayırdı-gülürdü və beləcə ağlaya-ağlaya, gülə-gülə oğluna deyirdi:
- Şko, onu buraxsan, canavara yem olar, eləmi? Yazıqdı, Şko, buraxma, qurda-quşa qismət olar, yazıqdı.
Kürd camışın qulağının dalını qaşıyırdı. Kürd dedi:
- Bəs, yeməz? Yeyər, lap canını alar... 11 yaşı var camışımızın.
Kürdün qızı gəldi. Gümüş bəzəklərini cingildədə-cingildədə çəpik çalıb güldü. Camışın qabağında dayandı:
- Buy, nə qəşəng camışım var. Bə, balası hanı?

Kürdün anası misbadyanı yudu, sevincdən gözü yaşara-yaşara camışın altına girdi və beləcə ağlaya-ağlaya, oxuya-oxuya yumşaq-yumşaq sağmağa başladı: pıx, pıx, pıx. Camış boynunu gərib havanı iylədi – qoyun qoxusu gəlirdi və süst ayaqlarını həvəssiz araladı, əmcəklərini boşaltdı. Gün bir ağac boyu qalxsa da, bürkü yoxdu, yaylağın üstündəki balaca bulud nəfəs dərə-dərə, dinməzcə öz bələyini açmaqdaydı, buludun altda balaca torağay öz nəğməsini oxuyurdu: gün çıxıb, hava sərin, bu it, bu mən o da qarı, camışı sağır, kefdi kef...
Qəfildən camışın südü kəsildi. Elə bil əmcəkləri qapandı.

- Buy, nə oldu buna? – deyə kürdün anası təşvişə düşdü, – yoxsa cin vurdu bunu?
Və bayaqdan onun bütün varlığını bürümüş mürgüdən, süstlükdən xilas olan camış aşağıda düzənliyin yuxudan oyanıb sinədolusu nəfəs aldığını gördü. Ətraf qaraldı, aşağıda balaca düzənlik isə od saçan bir işıqla doldu. Orada kəl sürüsündən bir nəhəng kəl ayrıldı və göz qabağındaca böyüməyə başladı, o, başını yuxarı qaldırıb boğuq-boğuq böyürdü.

Camış bir az gözlədi, gözləri nəm çəkənə qədər gözlədi, kəlin çağırışına gec, çox gec cavab verdi. Sonra o, elə bil kar oldu, kor oldu, dəli oldu və yerdən qoparaq aşağı cumdu, ancaq naməlum bir qüvvə onu var gücüylə geri dartdı, boynu qanrıldı. Payaya bağlanmış kəndir idi. Camış gözlədi ki, indicə kürd kəndiri boşaldacaq, amma kürd kəndiri payaya sarıyırdı, qısaldırdı, kəndir qısalırdı. Camış dartındı, amma kəndir möhkəm idi, buynuzları ağrıdı. Qəfildən paya da, kürd də ardınca süründü – camış qaçırdı, kəndir ayağına ilişdi, paya qarnını ağrıtdı və camış büdrəyib diz üstə çökdü, tez də ayağa qalxdı. Nəmli gözləriylə ətrafa baxıb böyürdü. Kəl də boynunu gərib böyürməkdəydi, amma bu böyürtü onun içində qalırdı.

Camış hər addımdan sonra dayana-dayana sakitcə aşağıya düşdü. Və addım-addım kələ yaxınlaşmağa başladı. Onlar bir-birinə baxdılar və bundan sonra özləri ta heç nə etmədilər – qalanını çöllərin və kəllərin tanrısı etdi. Onları bir-birindən ayıran məsafəni aradan götürdü, camışın boynunu kəlin çənəsi altına qoydu, qanlarını bir-birinə qarışdırdı. Artıq camışın özü yoxdu, artıq o, camış deyil, qaynar və açıq bir bətn idi. Sonra camışın qanı təzədən yerinə qayıtdı, yavaş-yavaş soyudu, o, kəldən ayrıldı, örtüldü və yenidan adicə camış oldu, gələcək ana oldu. Dağların səsi oyandı, ətraf apaydın bir işıqla doldu, dağlar, yamaclar və kəllər gözlərində titrədi-titrədi və dayandı. Hər şey öz yerini tutdu. Dünya təzədən dünya oldu.

Kürd onun yiyəsi olmaq istəyirdi, bəs ayaqlarına dolaşan könək nə istəyirdi? Camış su içdi və başını qaldırıb dumanın, yaşadığı günlərin içindən nənəni gördü. O, yola düşmək istədi, dırnağının arasına keçmiş kəndir ona mane olurdu. Gözünün ucuyla yaxınlıqdakı kəli gördü və kəlin varlığı ona çox anlaşılmaz və lazımsız göründü. Kəndir yeriməyə qoymurdu, camış dayandı. Kimsə onu: ardınca gəlirdi – bu, kəl idi və kəlin bu hərəkəti də camışa çox anlaşılmaz, lazımsız göründü, çünkü kəl onun doğulduğu dağların sakini deyildi.. Kəndir onu lap hövsələdən çıxartdı, camış çarəsizlik içində dayandı. Elə bu vaxt kimsə onun belinə sürtündü. O kəskin bir hərəkətlə çevrilib kəli buynuzladı, çünki bu kəl axmaq və qanmaz heyvandı, cığırda dayanıb gic-gic ətrafa boylanırdı. Kəndir təzədən dırnağını ağrıtdı və bu ağrı gözünə vurdu. Camış ayaq saxlayıb, bu ağrılarını dinləməyə başladı: bətni səssizcə bala toxumaqdaydı dırnaqları ağrıyırdı, gözləri acışırdı, belindəki ağrı köhnə ağrıydı, aramsız sızıldayırdı, payanın batdığı yerin ağrısı isə gah yandırır, gah da sızıltıya çevrilirdi, qulağının ucu qaşınırdı, yəqin ki, qulağının ucuna milçək qonmuşdu. Və o, bədənində gözəl ağrıların içindən tanış addım səslərini eşitdi, fınxırıb ətrafa boylandı ki, bayaqkı axmağı buynuzlarıyla vurub öldürsün. Kəl özünü itirib dayandı, bir müddət ətrafa boylandı və sonra çox səfeh bir görkəmlə ot qırpmağa başladı.

Geoloqlar əllərindəki baltanı yellədə-yellədə camışı araya aldılar, gülə-gülə başının üstünü kəsdirib onu diz çökməyə məcbur etdilər. Və o, əldən düşüb qurbanlıq öküz kimi yerə sərildikdə qırağa çəkildilər.
- Yaxşı, di dur get.

O, ayağa qalxıb qətiyyətsiz bir addım atdı, yox, yerindəydi, dırnaqlarına da heç nə olmamışdı, – o, bir an da durub gözlədi və təzədən addımladı kəndir yoxdu, o dayanıb başını silkələdi, buynuzlarını kəndirlə bağlı xatirələrdən azad etdi və daha heç