“Qafqazinfo” Azərbaycanın görkəmli şairi Salam Sarvanla “BÖYÜK SÖHBƏT”i təqdim edir.

(Bu söhbət müxtəlif vaxtlarda şairdən götürülmüş müsahibələr əsasında hazırlanıb. Müsahibələr Tahir Kazımlı, Elbrus Ərud, Natiq Cavadlı, Zöhrab Əmirxanlı, Feyziyyə, Ceyhun Musaoğlu, Nərmin Hüseynzadə, Tural Türk, Nigar İbrahimova və başqaları tərəfindən götürülüb).

- Salam bəy, müsahibələrə münasibətiniz necədir?

- Yaradıcı adamın müsahibəsi də yaradıcılıqdı.

- Ədəbiyyatımızın bu günki vəziyyəti sizi qane eləyirmi?

- Məncə, hər şeyi Azərbaycan adına düşünmək də düz deyil: niyə Azərbaycanın musiqisi yoxdu, niyə ədəbiyyatı yoxdu, niyə futbolu yoxdu? Yoxdu, yoxdu da… Sənə ədəbiyyat lazımdırsa, o gərək elə Azərbaycanda olsun? Sən onu Fransada tap oxu. Sənə musiqi lazımdırsa və bizdə yoxdusa, onu Almaniyadan dinlə. Milli təəssübkeşlik heç də həmişə məcburi deyil. Nədən biz o iddiadayıq ki, bu balaca ölkədə hər şey olmalıdı – böyük ədəbiyyat da, böyük musiqi də, böyük elm də və sair? Neyləməli, elə coğ-rafiya var ki, orda “torpaq yetişdirmir”. Bizdən asılı olmayan şeylər də var axı. Axı burda möcüzə də baş vermir – “fiziklərimizin” başına alma da düşmür axı.

Yəni, Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyəti məni o qədər də maraqlandırmır.

- Bu gün ədəbi mühitdə bir neçə qruplaşma var. Salam Sarvan bunların hər birində qəbul edilən şairidir. Bu nədən irəli gəlir?

- Əgər doğrudan da belədirsə, dəyər verdiklərinə görə sağ olsunlar.

- Sizcə, hər hansı ədəbi qurum bir yazıçının yetişməsinə kömək edə bilərmi?

- Amerikada ilk Nobeli Luis Sinkler alıb. Ancaq o vaxtlar Sinkler Amerikanın AYB-si olan “İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyası”nın üzvü deyildi. Onu hə-min quruma götürməkdən imtina eləmişdilər.

Əslində, ədəbi qurumlar yazıçı yetişdirmək üçün yox, oxucu yetişdirmək üçün yaradılır. Söhbət hansısa ideologiya, ədəbi cərəyan ətrafında birləşmələrdən gedir. Yəni, eyni cür düşünən yazarlar cəmiyyəti öz auditoriyasına çevirməyə cəhd eləyirlər. Ancaq ədəbiyyatın yaradılmasında kollektiv

cəhdlərin rolu yoxdu. Ədəbiyyatı təklər yaradır – markeslər, dostoyevskilər, sartrlar…

Ədəbiyyat təklərin cəmidir.

- Ədəbiyyatda cəbhələşməyə münasibətinizi bilmək maraqlı olardı.

- Biri var ədəbi yaradıcılq, biri də var ədəbi siyasət. Əslində yazarın öz ədəbi siyasətini qurmağa çalışması normal haldı. Ədəbi siyasət nədi? Bu, sənin öz piarını qurmağındı, ədəbi mövqelərini gücləndiriməkdi, dünyaya çıxış imkanlarını axtarmaqdı, kitab bazarında iştirak eləməkdi. Amma bunlar hamısı ortada yaxşı yazı olandan sonra gələn məsələlərdi. Yəni əvvəlcə istedadlı mətn olmalıdı ki, sən onun ətrafında ədəbi siyasət qurmağa başlayasan. İstedadlı mətn olmadan bunlara start verilirsə, ədəbi qurumları seçəndə də yalnız ədəbi siyasət niyyəti güdülürsə, olmadı. Bu, artıq ədə-biyyatla alver deməkdi.

Belə alveri istənilən ədəbi quruma münasibətdə eləyənlər var. Məsələn, AYB-yə gedən istedadsızın hətta ədəbi siyasət baxımından niyyəti də çox cılızdı: bir vəsiqənin çox xırda məişət imkanları, təqaüd və sair.

Məsələn, bəziləri içində talantlı dostlarımızın da olduğu AYO-ya ona görə gedirdilər ki, AYO özünü “yeni ədəbiyyat təmsilçisi” kimi reklam eləmişdi. Və bəziləri “hazırın naziri” olmaq istəyirdilər. Yəni artıq “yeni ədəbiyyat” ocağı kimi elan olunmuş bir quruma girib də birdən-birə yox yerdən “yeni ədəbiyyatın təmsilçisi” olacaqlarını düşünürdülər.

- “Ədəbi siyasət” deyirsiniz. Özünü təsdiq, məhşurlaşmaq çabaları normaldırmı?

- Normaldı, amma burda bir incə nüans var. Biri var, sən düşürsən qabağa yazdığını arxanca cəmiyyətin içinə dartırsan, biri də var, sən oturursan yerində, yazdığın qabağa düşüb səni arxasınca aparır.

- Şeirlərinizdə çox güclü ironiya var. Bu ironiya kimə və nəyə qarşıdır?

- Mən ədəbiyyata 80-ci illərin axırlarında gəlmişəm. Düzdü, parlaq istisnalar da vardı, amma o dövr Azərbaycan şeirinin ümumi mənzərəsi çox biabırçı idi… Az qala, qəbul olunmuş qayda beləydi: şair son bənddə bir-iki misrada demək istədiyi fikirdən ötrü 10-15 bənd düzüb-qoşurdu. Hətta oxucular da şairlərin bu fırıldağının çəmini tapmışdılar: əllərinə şeir düşən kimi təkcə axırıncı bəndi oxuyurdular. Şeir şablonlanlardan ibarət idi, ona görə də o dövrdəki şeirlərin 90 faizi bir-birinə oxşayırdı – üslub, texnika, təfəkkür tərzi baxımından. Şeirdə dərd, göz yaşı, ölüm, vətən, sevgi pafosu itətök idi. Şairin işi-gücü ancaq onu atıb getmiş «yar»ın dalınca ağlamaqdan, ona yalvarmaqdan ibarət idi.

Məsələn, ənənəvi sevgi şerimizdə şairlər qadına daha çox “sığal çəkməklə” məşğul olub. Ancaq məsələn, şeirdə qadına sığalı necə gözəl çəkmək mümkündürsə, şilləni də elə gözəl çəkmək mümkündü axı.

Aydındı ki, belə yazmaq istəmirdim. Məni düz başa düş, həmin şablonları dağıtmaq, təzə, orijinal yol açmaq kimi xüsusi iddiam-zadım olmayıb. Hər şey öz-özünə fərqli alındı. Yəni o şeirlərdəki ironiyanın hədəfləri də öz-özünə müəyyənləşib – həyatımızın, cəmiyyətimizin içindəki “dəyərlər”, ənə-nəvi şerimizdəki vətən pafosu, sevgi pafosu, ölüm pafosu, dərd pafosu və sair...

- Belə bir təəssürat yaranıb ki, şairin mütləq səliqəsiz saçları, tör-töküntü geyimi, içkili vəziyyəti olmaldır. Guya, bu əsl istedad göstəricisidir. Yəqin müşahidə etmisiz, bəziləri məqsədli şəkildə bu yola əl atırlar.

- Bu, o dövr şairlərinin öz şeirlərinə oxşamaq istəklərindən irəli gəlib. Şeirdəki saxta dərd şairi də saxta dərdli rolunu oynamağa vadar eləyib. Yəni şeirin pafosuna uyğun şairin davranışları da pafosdan ibarət olub. Dərd varsa, deməli şair dalğındı, onun saçını daramağa da, hətta bəzən çimməyə də həvəsi yoxdu... Boş şeydi, şeiri çöldə ağnaya-ağnaya yazmır-san ki, üst-başın çirkli, paltarın ütüsüz ola.

Səbəblərdən biri də Sovet reallığından gəlir. Sovet quruluşu bir romantik aura yaratmışdı, bu romantik aurada şairə bir sevgi yaratmışdı ki, öz ideologiyasını şairlər vasitəsi ilə insanlara yeritsin. Məsələn, Sovet dövrünün oxucusu kasıb idi. Və adamlar hətta sevdiyi şairin kasıb olduğunu görüb təskinlik tapsınlar deyə şairlərin çoxu miskin obrazı oynamağa “məhkum” idilər. Altında maşın ola-ola yazırdılar ki, “qəzetdə şeirim çıxıb, iki qəpiyim olmayıb o qəzeti alam”.

İndi də şairlərin əksəriyyəti oxucu və ya kamera qarşısında artistlik şakərindən əl çəkə bilməyib. Onlar televiziya verilişlərinə çəkiləndə ta nə oyunlardan çıxmırlar. Standart ssenari də var: şair pencəyini çiyninə atıb ağacların arasında göyə baxa-baxa gəzir. “Fikirli-fikirli” ağacdan bir yarpaq dərir və başlayır “mənalı-mənalı” bu yarpağa baxmağa... Ya da evində pəncərədən dənizə baxaraq fikrə gedib. Adamdan soruşarlar: həmin anda sənin evində rejissordan, operatordan, müxbirdən ibarət üç qonağın var. Sən nə təhər onların yanında belə dərin düşüncələrə qərq ola bilərsən?

Şeiri də qiraətçi kimi deyirlər, sözü səslə gücləndirməyə çalışırlar.

Nəticə etibarilə zəncirvari bir proses əmələ gəlib. Şeirdəki pafos şairin davranışlarındakı pafosa, bu da oxucunun şairə münasibətindəki pafosa gətirib çıxarıb.

- Oxucunun şairə münasibətindəki pafos nədən ibarətdir?

- Adam peşman olur Azərbaycanda 3-4 şeir yazmağa, o dəqiqə tökülüşürlər üstünə ki, ondan inqilabçı, ziyalı, qəhrəman, nə bilim, ta nələr düzəltsinlər.

Şairə münasibət həmişə çox qəribə olub. Şairin insanlıga sənət dəyərləri verməsinə rəğmən, üstəgəl, ondan yüksək mənəvi keyfiyyətlər, ictimai-siyasi fəallıq, ədalət uğrunda mübarizə, qəhramanlıq da tələb olunub, umulub… Məncə, bütün insanlar kimi şairin də azadlıq haqqını tanımaq lazımdı.

Yəni şairin dissident olmaq azadlıgı kimi padşah olmaq azadlığı da var.

Həm də biz oxucular yazarlara qarşı çox qəddarıq, istərdik ki, “həqiqət uğrunda” onların məhz dərisi soyulsun. Ta onların üzləşdiyi ruhi, mənəvi, maddi sarsıntıları cəza hesab eləmirik.

İndi yazıçıdan o qədər əlavə keyfiyyətlər tələb olunur ki, onun əsl yazıçı olmağa vaxtı və enerjisi qalmır. Gülməlidi, yazıçıdan ziyalılıqdan tutmuş pey-ğəmbərliyə qədər hər şey umulur, ciddi əsərdən başqa. Yazarlarımız da bu tip ictimai basqının altında tez əzilirlər. İki cümlə yazan kimi, “cəmiyyətin ziyalısı”, “xalqın qəhrəmanı” roluna girməyə başlayırlar, çünki kütlə belə tələb edir.

Məncə, xüsusi cəhdlərə ehtiyac yoxdu. Onsuz da yazarın duyğularıyla dünyanın gerçəklikləri arasında əbədi təzad var. Və bu mənada o, onsuz da əbədi müxalifətdədi.

- Saray yazıçılarına münasibətiniz necədi?

- Gəlin, bir anlığa saray yazıçısı olmağı faciə saymayaq və baxaq: saray yazıçısı heç olmasa sarayla cəmiyyət, kütlə arasında körpü ola bilirmi? “Robinzon Kruzo” nun müəllifi Daniel Defo həm də lord Qarleyin (saray naziri) köməkçisi olub. Və “İcmal” adlı dövlət qəzeti buraxıb. Onlar ayrı-ayrı düşərgənin adamlarıydılar – biri konservator idi, o biri liberal. Ancaq Defo bu dövlət qəzetinin müstəqilliyini özünəməxsus şəkildə qoruyurdu. O, lord NƏ istəyirdisə onu da oxuculara çatdırırdı, ancaq NECƏ çatdırmağı özü müəyyənləşdirirdi. Kənardan elə görünüb ki, onun baxışları hakimiyyətlə üst-üstə düşmür. Ancaq bu görüntü ilk baxışdan beləydi və əslində isə qəzet rəhbərinin ifadə elədiyi müxalif mövqe də elə Lordun özünün idi.

Bu, bir stil idi – hakimiyyətin xalqla davranış stili. Və bu heç də plüralizmin imitasiyası deyildi. Sadəcə, hakimiyyətin həm də müxalifət missiyasında çıxışı idi. Lord Qarley bu stili məhz Defonun yaradıcılığında və taleyində kəşf eləmişdi.

Ancaq Gete nümunəsi də var axı. O, sarayda qulluğa gedən kimi 180 dərəcə dəyişib özünün yaratdığı «Verter» obrazından da imtina elədi.

İndi belə deyim də: sırf ədəbiyyat, sənət prizmasından yanaşsaq, yaxşı şerin iqtidarda və ya müxalifətdə, sarayda və ya səhrada yazılmasının heç bir fərqi yoxdu.

- Hansisa ordendən, medaldan ötrü sarayın yolunu tutanlara nə deyirsiniz?

- Bir dəfə Şöhrət ordeninə münasibətdə yazmışdım. Ki, bu nə bəladı, bizə şöhrət kifayət eləmir, üstəlik onun ordenini də arzulamağa başlayırıq. İndi sənin təəssüfünə qoşula da bilərəm, ancaq çox aqressiv olmaq istəmirəm. Həm də orden alanların içində az da olsa o adamlar da var ki, fəxri ada, mükafata heç vaxt can atmayıblar, ancaq nəzakət xatirinə imtina da etmə-yiblər.

- Necə bilirsiniz, şairlər hələ də hökmdarın hüzurundadırlar?

- Gəlin bu məsələyə pafosla yox, həyati baxaq. Əslində, şairin yaşadığı sahənin “jek” müdirindən, işlədiyi müəssisənin rəisindən, kirayə qaldığı evin sahibəsindən tutmuş prezidentə qədər çoxlu sayda hökmdarları var.

- Poeziya haqqında çox fərqli fikirlər deyilib. Onlardan hansını daha çox qəbul edirsiniz?

- Əslində hamısını. Çünki bir az dərinə qazsan, görərsən ki, o fikirlər heç də fərqli deyillər, dərində eyni bir kökdə birləşirlər. Ancaq adını unutduğum biri-nin poeziya haqqında təsnifatı mənimçün daha maraqlıdı: “Poeziya – Allahla ünsiyyətə girməkçün səmimiyyətin tələb olunan minimumudu. Əsl poeziya – müəllifin hər addımda öz yazdıqlarını təsdiq eləməsidi. Müqəddəs poeziya isə odur ki, müəllif öz yazdıqlarına görə Allahın qarşısında cavab verməyə hazırdır və məhşurlaşmadan ölür”.

Ancaq dünya şeri bu təsnifatdan çoxdan uzaqlaşıb. Şerin dəyərləndirilmə-sində mənəvi meyarlar demək olar ki, iştirak eləmir. İndi əsas olan ədəbi-estetik meyarlardır.

- Doğrudanmı, şeir dərddən yaranır. Yəni, dərdi olmayan şeir yaza bilməz?

- Dərdin nə dəxli var, istedadi olmayan şeir yaza bilməz. Dərd və şeir məsələsinə belə baxmaq olar da. İstedad gələndə tək gəlmir, o həm də xasiyyət gətirir. Buna biz “qəribəlik” deyirik. Bu “qəribəlik” dediyimiz nədi ki? Odu ki, şair, yazıçı daha çox həssas olur. Və sən başqalarından daha həssassansa, deməli, həyatını da başqalarından daha ağrılı yaşayacaqsan.

- Bəs, doğrudanmı, şairlər iddia etdikləri kimi, tənhadırlar?

- Bu fikri özümə yaxın buraxa bilmirəm ki, guya şeir təkliyin, şair tənhalığının məhsuludu.

Məncə, şeir yalnız tənhalığın nəticəsi kimi ortaya çıxsa idi, çox zəif olardı. Əslində yazı – yazarın ətrafla, insanlarla, hadisələrlə kontaktdan aldığı stimulun nəticəsidi.

Şeirlərinizin hamısında bir insan, bir tale kimi varsınızmı?

- Bilirsən, oxucu şairə nasirdən daha çox inanır. Ona elə gəlir ki, şair bütün şeirlərində özüdür, öz taleyilə, öz yaşantılarıyladır. Ancaq belə ola bilməz.

Çünki, yazdığımız şeirlər müxtəlif dağınıq düşüncə qatlarının nəticəsidi, bəziləri heç müəllifin öz yaşantıları deyil. Məsələn, sənə misralar deyirəm:

Kəndiri rezinmiş dar ağacımın –

bəxtəvər başıma, hələ dartılır!..


Ana, məni basdırarsan

boyumu soxduğun yerə .



Dərdin doqquzuncu mərtəbəsində

bizim gözümüzdə saatnandı su

Bunlar ənənəvi şerimizi bir vaxtlar doldurmuş “ölüm”, “dərd”, “göz yaşı” “sevgi” pafosuna ironiyadı. Amma ironiyasız, müəyyən yaşantılardan yara-nan məqamlar da var. Məsələn:

Hər şeyi, hamını unutmaqla ölü kimi bir şeysən,

təkcə soyuducunun fasiləli səsidi

həyatı arabir yadına salan.

Elə məqamlar da var ki, həyatilikdən uzaq təxəyyül kombinasiyalarıdı. Onları ədəbiyyat yuxuları da hesab eləmək olar. Məsələn:

Öləsən …

Gözünü qapaya bir qız əlləri –

bu, sənin ilk qadın sığalın ola!

Elə şeirlər də var ki, sadəcə, müşahidədən gəlir:

Zibil qutularında hər gün

çörək tullantılarını yığan bomj

bu dəfə tullanmış solğun gülləri yığırdı

qadınına bağışlamaqçün.



Nəhayət, məna və söz oyunları:

Sənə deyiləsi deyil

sənə deyiləsi sözüm

Yəni, iki cür şeir oxucusu var. Biri heç vaxt şeirə sənət meyarlarından yanaşmaq istəmir və məncə, o, bu mənada yarımhaqlıdır. O, şeirdəki enerjinin yarısını almaq istəyir – ruhi-mənəvi zövqü alır, amma estetik zövq barədə düşünmür. O biri isə əksinə, şerin estetik yükünə diqqət yetirir, amma oxuduğunu içinə salmır.

- İroniya demişkən, şeirlərinizin birində deyirsiz ki, “Yaş yorğun gözlərin axan təridi…” Məncə, indiyə qədər poeziyamızda göz yaşını belə təhqir edən olmayıb. Ümumiyyətlə, sizi Azərbaycan şerində inqilab eləmiş şair hesab edirlər. Özünüz necə fikirləşirsiniz?

- Heç vaxt belə iddiam, cəhdim olmayıb. Fərqli nə varsa, öz-özünə alınıb.

- Şerimizdəki «vətən məddahlığı» fonunda sizin «Mən bu Ana Torpağı öz üst-başımda yalnız toz-torpaq kimi gördüm» yazmağıniz fərqli mesaj idi. Ancaq məhz mesajın kəskinliyi şübhə doğurur. Sanki, məhz fərqlənməkçün rəngləri tündləşdirmisiniz…

- Nə bilim, bəlkə də, indiki yaşda bir balaca təmkinli yanaşardım məsləyə. 20 yaş civarında yazılan şeirdi də, gənclik çılğınlığından qaçmaq mümkün olmayıb. Ancaq tutaq ki, yurdumuzun qədimliyini və ululuğunu tez-tez qabartmaq da rəngləri tündləşdirməkdi axı, bezir adam. Bezir və götürüb yazır ki:

Sənin qədimliyin, ululuğun

yalnız köhnəliyində və

uçuq-söküklüyündədimi, yurd?!

- Ancaq şeirə gətirdiyiniz radikal yeniliklər o dövrdə ciddi rezonansa səbəb oldu. Sizi təqlid edənlər də tapıldı. Sizcə, şeirdə uğur qazanmağın yolu nədir? Orijinal intonasiya, yoxsa orijinal fikir?

- Bunu bir dəfə də demişdim və səmimiyyətimə inanmamışdılar. “Şeirdə uğur qazanmaq” məsələsi heç vaxt ağlımdan keçməyib. Heç “şair olmaq” da…

Düşünürəm ki, şairlik mənim başıma bir hadisə kimi gəlib, bir qəza kimi gəlib.

Məncə şeirdə uğur qazanmağın heç bir yolu-zadı yoxdu, sən elə durduğun yerdə birdən-birə şair olursan, vəssalam. Və təbii ki, şair olursansa, deməli, sənin öz intonasiyan, öz informasiyan, öz düşüncə tərzin olur. Uğurlu nəsrə bəlkə də yavaş-yavaş, axtarışlar apara-apara, püxtələşə-püxtələşə gəlib çıxmaq olar, uğurlu şeirə isə adam birdən gəlir – nə özünün, nə də başqalarının gözləmədiyi halda.

- Son şerinizi mərhum jurnalist Ceyhun Nağıya yazmışdınız. O şeir əvvəlkilərdən çox fərqli bir şeir idi – yəni bəlkə də yeganə şeriniz idi ki, sarsıntınızı gizlədə bilməmişdiniz...

- Bəlkə də, adamın həyatında elə adamlar olmamalıdır ki, onları itirəndə yoxluqlarını hər an hiss eləyəsən. Paulo Koelyonun bir sözü var, deyir ki, əslində heç kim heç kimi itirmir, çünki heç kəs heç kəsə məxsus deyil. Mən bu fikri səhv sayıram. Məncə, adamlar müəyyən məqamlarda bir-birinə

məxsusdurlar, hətta bir-birinə şərikdirlər. Bizi çox istəyən adamların sağlı-ğında bizdən ayrılması faciə deyil, amma dünyadan getməsi bizi zədələyir.

- Allah rəhmət eləsin. Yeri gəlmişkən, doğrudanmı, el arasında deyildiyi kimi xeyirlə şər qardaşdır?

- Həyat çox qəribə qurulub – böyük dərdlər adamı büdrədəndə, xırda şeylərin sevincləri yıxılmağa qoymur. Belə sevinclər yaşayışımızda həmişə var. Hətta avtobus konduktorununun mənə “siz” müraciətiylə nəzakət göstərməsinin böyük sevincini yaşadığım vaxtlar da olub.

Adam kədəri böyük hadisələrdən, sevinci xırda hadisələrdən alır.

Ümumən, həyatımızdakı ziddiyyətlərin çoxu poetikdi. Bu dünyada məsum körpə nəfəsi da var, dəhşətli vulkan püskürmələri də. “Gözəl sığal çəkmək” də var, rinqdə “gözəl zərbə vurmaq” da …

- Dillər əzbəri olan misralarıniz var. Məsələn, “Durub tullanasan bir çəpər üstdən, düşəndə görəsən yer üzü yoxdu”, “Yatırsan ayılıb xoş gün görəsən, ayılıb görürsən yenə gün çıxıb”, “Sənli xatirələr dağılıb evə – bağışla, otağım tör-töküntüdü”, “Elə üşüyürəm, O da yoxdu ki, gəlib əllərini sərə üstümə”, “Bizim başımızın gülləsi ilə kimsə baş qatmağa tirə gedəcək”, “Boğulmaq da olmur – dayazdı dünya!”… Öz dilinizin əzbəri olan misranız hansıdı bəs?

- Eynən qatarların vəziyyətindəyəm.

Onlarçın qandal relslərdən

çölə, azadlığa çıxmağın

bircə yolu var – QƏZA!

- Elə misralarınız varmı ki, diqqətdən kənarda qalıb, necə deyərlər, gözdən qaçıb?

- Düzü, belə təftiş aparmaq heç ağlıma gəlməyib. Amma cürbəcür münasibətlər görmüşəm – ən zəif bildiyim şeirin başqası tərəfindən heyranlıqla bəyənilməsindən tutmuş ən güclü sandığım şeirin tənqid olun-masınacan. Bir şey deyim. «Literaturnaya qazetada» 5-6 şeirim çıxmışdı. Onlardan biri 4-5 rus saytında müzakirəyə düşmüşdü:

Falçının qarşısında açılmış

bu qoca əllərin içi

hələ də eyni şeyi göstərirdi:

“17 yaşında məhəbbətini tapacaqsan…”

Ərinmədim saydım, bu şeirə ruslar üst-üstə 500-yaxın şərh yazmışdı. Ancaq özüm onu ortabab bir yazı hiss eləyirdim. Yəni, oxucular məndə o şeirə müna-sibəti dəyişə bildilər.

- İlk tanışlıqdan elə görünür ki, sizin şerlərinizdə ənənəvi şeir anlayışlarının heç biri yoxdur. Nə “yar” var, nə “dost” var, nə “insan” var, nə “millət” var, nə “vətən” var… Bu nədir, antivəziyyət?

- Əslində, o şerlərdə bunların hamısı var, ancaq başqa şəkildə, sənin sadaladıqlarına oxşamayan şəkildə. Yəni, sənin bu sadaladığın subyektləri olduğu kimi götürüb şerin içinə qoysan, şer çox eybəcər görünər. Divarın gözəl olması üçün kələ-kötül daşları yonmaq lazımdı.

- Fərqlilikdən danışırıqsa, sizin köşə yazılarınızı yada salmamaq olmaz. O köşələrdə də qəribəlik, özünəməxsusluq vardı. İndi mən köşə yazarları tanıyıram ki, birbaşa səni imitasiya eləyirlər.

- Düzü, mən akademik, quru, o vaxtkı «Kommunist» qəzetinin dilində yazılan publisistikanı oxuya bilmirəm. «Gündəlik Azərbaycan»a yazanda çalışırdım ki, köşəyə bədii elementlər gətirim. Onda yazı şirinləşir də. Həm də oxucunu bütün yazı boyu eyni faktın, eyni sosial, siyasi cariliyin dairə-sində saxlamaq düz deyil, hadisənin kontekstində haşiyələrə çıxmaq, auranı genişləndirmək yaxşıdı. Yəni yazıda gözlənilməz, qəfil keçidlər mütləq lazımdı, oyun mütləq lazımdı. Oxucuyla bütün yazı boyu yalnız mətn dilində, yazı dilində danışmaq da onu yorur. Çalışırdım ki, tez-tez oxucunun məişət dilinə də, o dilin jarqonlarına da keçidlər verim. Məlum oldu ki, oxucu bu cür yanaşmanı da gözləyirmiş publisistikadan.

- Sizə elə gəlmir ki, indi hamı yazır? Az qala, həftədə bir roman peyda olur, saytlar doludu şeirlərlə…

- Ziyanı yoxdu bunun. Biz həmişə insanlarımızın oxudan uzaqlaşmasnıdan danışırıq. Bu, bəlanın yarısıdı hələ. Elə bir hal da var ki, cəmiyyət yazı vərdişlərini də itirə bilir. Görürsən ki, oğul əsgərlikdən anaya məktub yaza bilmir. Yadımdadı Sovet dövründə məktublar elə şablonlaşmışdı ki, sanki anket doldururduq: “Salam. Salamdan sonra zəhmət çəkib mənim kefimi xəbər almaq istəsən, sağ və salamat varam. Sənin də sağ və salamat olmağını o bir olan Allahdan arzu edirəm. Burda havalar yaxşıdı, orda havalar necədi?” – bu şablon məktublaşmaların əksəriyyətində mütləq vardı. Yəni, yazı bumunun xeyri odur ki, toplumda yazı mədəniyyətinin formalaşmasına təkan verə bilir. Yoxsa, aydındı ki, indi yazılanların əksəriyyətinin ədəbiyyata aidiyyatı yoxdu.

Roman bumunun isə bir-neçə səbəbi var. Bir qisim doğrudan da nəsr potensialını düzgün dəyərləndirib roman yazır. Bir qisim dünyada nəsrin dominantlığını görüb bəhsə düşür. Bir qisim bazara girmək istəyir, yəni satılan mal istehsal eləmək istəyir. Bir qisim də sadəcə özünü ədəbiyyatda təqdim eləmək istəyir və bununçün də mümkün vasitə romandır – çünki romanda istedadsızlığı gizlətmək mümkündü, şeirdə yox. Orxan Pamuk deyirdi ki, bizim bir romanımızı bir misrayla yazanlar var. İnsafən bu roman

bumunda son illər bir-neçə yaxşı əsər yaranıb. Amma, maşallah, heç şeir məhsuldarlığımız da pis deyil.

- Düzdü, şeir məhsuldarlığımız pis deyil, bəs onların keyfiyyəti?

- Keyfiyyət baxımından məsələ aydındı, bunu başa düşmək olar. Çünki, bütün ədəbi dövrlərin mənzərəsi təxminən eynidi – həmişə ümumi şeir axınında cəmi iki-üç maraqlı imza olur.

- İndiki dövrümüzün “ümumi şeir axınını” necə xarakterizə edərdiniz?

- Əksəriyyəti sanki eyni bir konveyrdən çıxıblar – bir-birinin təkrarıdırlar. Mən hətta onların bəzilərini həyatda tanıyıram – tamam fərqli dünyagörüşlü adamlardı. Bəs necə olur ki, fərqli hiss-düşüncəyə malik bu gənclər şeir yazanda bir-birinə oxşayırlar? Məncə bunun əsas səbəbi odur ki, gənclərimiz şeir şablonlarına çox aludə olurlar. Yadımdadı, sovet dövründə şablonlar şairlərimizi necə çulğamışdı. Hətta xanım şairlər də sevgi şeirlərində sevdiklərinə “gülüm”, “ceyranım” deyə xitab eləyirdilər.

İndi interneti doldurmuş şeirlərdə hər şey tapmaq olar – müəllifin, cəmiyyətin, insanın əzablarını – ancaq bu mətnlərdə şerin öz əzabı yoxdur. Məncə, artıq oxucunun ixtiyarına verilmiş mətnin sir-sifətindən müəllifin yox, həmin mətnin yorğunluğu, o mətnin müəllif tərəfindən hansı əziyyətə düçar edilməsi, hansı əzablardan keçib ərsəyə gəlməyi sezilməlidir.

Belə görünür ki, bu əksəriyyət şeiri hecada da, sərbəstdə də birnəfəsə yazır. Halbuki, şeiri qələmlə yox, pozanla yazmaq lazımdı.

İndiki gənclərin şeirlərində romantika demək olar ki, yoxdu. Yəqin, onlar dəbdə olan realist şablonlara çox meyillidirlər. Söhbət romantik pafosdan getmir, ancaq şeirdə gerçək həyatın romantikasına ciddi ehtiyac var. Səngərdə əsgərin Yesenini oxuya-oxuya döyüşərək qələbə çaldığı romantikanın nəyi pis idi ki?! Nitsşe başdan-ayağa romantika deyilmi? Ya elə Eliot, Dosto-yevski? Məsələn, oxucunun nə vecinədir ki, Markesi ədəbiyyatşünaslar mistik realizmin banisi sayırlar, oxucunu cəlb eləyən Markesin romantikasıdır, məncə.

- Bu günkü şeirimzdə hansı cərəyanı hökmran hesab eləmək olar?

- Heç birini. Estetik təyinat baxımından şerin indiki mənzərəsində bir qanşıqlıq, bir “tör-töküntü” var. Bu günün istənilən yaxşı şeirini götürüb tənqidçi istə-yindən asılı olaraq bir neçə cərəyana aid eləmək mümkündü. Çağdaş şeirdə aparıcı cəhətlər hansılardı? Məna oyunları, gerçəkliyin obrazlı ifadəsi, epiklik, formada simmetriya və s. İndi sən bu cəhətləri hansı estetik istiqamətə aid eləyə bilərsən?! Konkretləşdirmək heç mümkün deyil və məncə, bu da indiki şeirimizdə nəinki pis haldı, əslində çox normal göstəricidi. Yəni şerə konkret cərəyan qəlibində yanaşmaq absurddu, gərəksizdi.

- Bəs müasir dünyanı çalxalamağa başlamış postmodernizm? Sizcə onun Azərbaycan şerinə gəlməsinə ehtiyac yoxdur?

- Təkcə Azərbaycanda yox ki, bü cərəyan heç dünyada da şeirə tam otura bilməyəcək. Postmodernizm daha çox incəsənət, memarlıq, nəsr üçün keçərlidi. O, yaxşı şeirin meydanına bütövlükdə girə bilməz, yaxşı şeirə ancaq onun elementlərinin daxil olması mümkündü. Bax da, bu cərəyan ortaya çıxandan bəri Azərbaycan dünyanın bir-neçə postmodernist nasirlə-rini tanıdı. Ancaq sən mənə bir dənə də olsun parlaq postmodernist şair imzası çəkə bilməzsən. Şeirin özəlliyi də elə bundadı ki, o, insanın emosi-yalaryla bağlıdı, nəzəri ehkamlar, manifestlərnən onun idarə olunması mümkün deyil. Məsələn, futuristiər şeirə manifestlə gəlmişdilər. Onların bir hissəsi irəli sürdükləri prinsiplərə sadəcə əməl eləyə bilmədilər – mümkün olmadı, həmin prinsiplərə dəqiq əməl eləyən hissəsi isə yaxşı şeir ortaya qoya bilmədilər.

- Ancaq tənqidçi Əsəd Cahangir sizin postmodernist şair olduğunuzu yazmışdı.

- Əsədin о yazısında söhbət 90-cı illərdə ironiyanın, dekonstruksiyanın şeirə gətirilməsindən gedirdi. Düzdü, onların hər ikisi postmodernizm anlayışlarıdı. Amma о vaxtlar mənim bu cərəyan haqqında mükəmməl məlumatım oimayıb. Ona görə də Əsəd о məqamda haqlıydı ki, bunu “kortəbii postmodernizm” adlandırmışdı.

Belə deyim də, ironiya mənim şeirlərimin dörddə üç hissəsində, dekonstruksiya məqamlan isə ikidə bir hissəsindədi. Deməli, məni bütövlükdə postmodernist hesab eləmək olmaz. Kortəbii olsa da belə.Yəni məni simvolist hesab eləyənlər də haqlıdırlar. Görürsən, yenə də bayaq dediklərimə gəlib çıxdıq.

- Ümumiyyətlə, ədəbi cərəyanlar özünü Azərbaycan ədəbiyyatında necı aparır?

- “Sürrealist ədəbiyyat”, “futurist ədəbiyyat”, “postmodernist ədəbiyyat” və sair anlayışlar estetik effektlərdi, bədii səviyyə effektləri deyil ki. Yəni, əsər postmodern olaraq pis də, yaxşı da yazıla bilər. Məsələn, bir vaxtlar bizdə belə bir dəb var idi. Adamlara elə gəlirdi ki, yazı postmoderndirsə, deməli, yaxşıdı. Hətta bəziləri mətnlərinin üstünə “postmodern mətn” qeydini böyük hərflərlə yazırdılar da. Bakının kostyumuna fransız etiketi yapışdırmağa oxşar bir şey. Yəni bir qəlib düzəltmişdilər və elə bilirdilər ki, bu qəlibə zibil də töksən qızıl çıxacaq, çünki qəlib «qızıl qəlibi»dir.

- Gənclərdən sizə şeir göndərib rəy soruşan olurmu?

- Facebookda çox olur. Normal haldı, özüm də şeri çap eləməzdən qabaq kiməsə oxuyuram. Ancaq bəziləri bunu qəribə bir hikkəylə edirlər, yəni məhz yaxşı fikir eşitmək istəyirlər. Yəni rəy soruşarkən elə “stoykada”

dayanırlar ki, adam qorxur obyekyiv fikir desin, belələri o dəqiqə adamı üzünə söyərlər.

- Salam bəy, şairlər niyə kövrək olur?

- Kövrək olmayan adam yoxdu. Bilirsən, elə hərəkətlər var ki, bəzilərinə yaraşır, bəzilərinə yox. Məsələn, gülüş hər sifətə yaraşmır. Ancaq göz yaşı bəlkə yeganə şeydi ki, istisnasız olaraq bütün simalara yaraşır. Hətta elə adamlar var ki, onların gözləri hazır göz yaşı şəklindədi.

- Bir şerinizdə yazırsız:

Söndür ekranları, ta bundan belə

nə filmə, nə də ki həyata baxaq…

Deyirlər saatda yaxşı vaxt gedir,

gəl gedək oturub saata baxaq…

Maraqlıdır, saata baxanda vaxtdan başqa daha nələri görürsüz?

- Bir şey deyim sənə, ancaq zarafat kimi qəbul elə. Fikir vermirsənsə, hər şey sağa burulub bağlanır, sola burulub açılır. «Şrup»dan tutmuş, butulka qapağınadək. Saatın əqrəbləri də daima sağa burulur, ancaq bağlanmır ki, bağlanmır. Bilirsən bu nə deməkdi?! Deməli, zaman «sarvat» olub.

- Şerlərinizdən belə başa düşmək olur ki, riyaziyyatı mükəmməl bilirsiz.

- Yox, mən riyaziyyatçı deyiləm. Ancaq riyaziyyat bir vaxtlar ən çox sevdiyim sahə idi. Əyləncəli riyaziyyata indi də marağım var.

- Son dövrlər daha çox sərbəst vəzndə yazırsınız. Təbii ki, hecada yaxşı şeir yazmaq çox çətindir və Salam bunun öhdəsindən layiqincə gəlməyi bacardı. Bəs sərbəst vəznə müraciət etməyinizi nə ilə izah etmək olar? Salam Sarvanı heca vəzni sıxdımı, yoxsa daha hecada yaza biləcək gücü qalmadı?

- Elə hisslər var ki onları hecada yazmaq, çətindi deməzdim, sadəcə mümkün deyil. İlk kitabımda da o məqamı ki hecada yazmaq mümkün deyildi, onları sərbəstdə yazmışdım.

Məncə, şeir təkcə informasiya deyil, həm də intonasiyadı. Elə hisslər var ki, insan var olduqca yaşayan hisslərdir və əbədi hisslər hecada daha yaxşı hədəfə gəlir.

Ümumiyyətlə, forma çox şərtidi. Bir gözəl misranı seirin tərkibindən çıxartsan heç kimi onun hansı formaya aid olduğuna fikir verməyəcək.

Gələcək nə göstərəcək – dəqiq demək olmur. Amma mənə elə gəlir ki şeir, getdikcə misraların şeirinə çevriləcək, şair getdikcə misraların şairi olacaq.

- Salam bəy, sizcə ədəbiyyat bir mübarizə yolu ola bilərmi?

- Məsələn, Sovet dövründə ədəbiyyat cəmiyyətə təsir edə bilirdi, ona görə ki, cəmiyyət qapalıydı. İnsanların məsləhət görülən birrəngli materialdan başqa informasiya alması mümkün deyildi. Yəni, oxucu qarşısında seçim imkanı yoxuydu. Ona görə də kolxoz ədəbiyyatındakı hansısa əmək qəhrəmanından doğrudan da ilhamlanıb traktorçu olmaq istəyənlər var idi. Bu, həm də Sovet dövründəki romantik auranın təlqin elədiyi bir vəziyyət idi. İndi elə deyil axı... İndi hansısa gənc burda mərdlik-qəhrəmanlıq aşılayan bir romanı oxuyacaq və gedib internetdə tamam başqa bir obraza, “ideala” rast gələcək. Yəni həmin gənc informasiya sərhəddini keçən kimi bu qəhrəmanlıq romanı öz təsir gücünü itirəcək.

- Ölkəmizin problemləri bugünkü ədəbiyyatımızda adekvat əksini tapmırmı? Yazarlarımızin, misalçün, Qarabağ məsələsi ola-ola, güldən-çiçəkdən yazmasına necə baxırsınız?

- Bizdə hələ də yazıçıya nədən yazmaq baxımından diktə eləmək hikkəsi var: niyə bu günümüzün problemlərindən yazmırsan, niyə millətin dərdlərindən yazmırsan. Bilirsən, ədəbiyyat insanın azad ola biləcəyi yeganə yerdi. Bu, həm də o deməkdi ki, yazıçı yaradıcılığında hər cür ideoloji tələblərdən, cəmiyyətin sosial umacaqlarından, hətta yersiz milli təəssüb-keşlikdən də azaddı.

Biz öz güləşçimizin tatami üstündəki qələibələriylə kifayətlənməliyik, ta onun qolunun gücü var deyə Azərbaycanın başqa yüklərini də daşıtdırmamalıyıq ona Ədəbiyyatda da belədi – yazıçıdan o taylı-bu taylı Azərbaycanı birləşdirməyə, Qarabağ probleminin həllinə töhfələr yox, ədəbi-estetik qələbələr ummaq lazım. Ədəbi-estetik dəyərlər baxımından isə Qarabağı itirməyimiz yazıçı üçün uzaqbaşı, məsələn, Napoleonun öz sərkərdələrindən birini itirməyə bərabər bir şeydir, ondan artıq deyil.

Dünyada çoxdan qəbul olunub ki, əxlaq bədii əsərin məqsədi deyil, predmetidi.

Sovet dövründə ədəbiyyatı əmək qəhramanı yetişdirməyə TƏHRİK edən zehniyyətlə indi də ədəbiyyatı milli qəhrəman, inqilabçı yetişdirməyə TƏHRİK edən zehniyyətin heç bir fərqi yoxdur.

Dünyada hər şeyin getdikcə incələndiyi-incəldiyi, hər şeyin QRAMLARLA ölçüldüyü vaxtda da biz PUDLARLA danışmaq şakərimizdən əl çəkməliyik.

Hər şeyi öz arşınınla ölçmək hələ dərdin yarısıdı. Ən dəhşətlisi odur ki, hər şeyi bir ölçü vahidiynən ölçəsən – yəni ədəbiyyata münasibətin ədəbiyyatın öz ölçüləriylə deyil, məsələn, siyasətin ölçüləriylə formalaşa... Məsələn, Sartrın “İntim”, ya da Çexovun “6-cı palata” hekayəsi və Səməndər Üsyankarın “Prezidentə istefa” əsərləri arasında seçimdə üstünlüyü Səmən-dərə verəsən. Arqumentin də bu ola ki, Sartr tumanda, Çexov xalatda gizlənib, Səməndər isə Prezidenti tənqid eləmək cəsarəti göstərib. Və bununla da dünya ədəbi standartlarını infarkt eləyəsən, Lorkanın gorun çatladasan, Heminqueyin başına hava gətirəsən

- Sizə elə gəlmirmi ki, nəsr şeri üstələyib?

- Buna “üstələmək” deməzdim. Sadəcə, getdikcə nəsr kütləviləşir, şeir isə elitarlaşır.

Heç düşünmüsünüzmü, niyə nəsrə oxucu marağı şeirdən çoxdur?

- Məncə, bu psixoloji məsələdi. İnsan hadisəyə, əhvalatçılığa, süjetə meyillidi. Şeirdə isə bunlar olmur.

- Dəbə çevrilmiş bir hal da var: başqalarını inkar etmək. Necə baxırsız bu məsələyə? Doğrudanmı, özünü təsdiqin yolu başqalarını inkardan keçir?

- İnkarçılıq, əslində, ədəbiyyata təkan verən haldı. Yəni, tutak ki, Fizulinin inkarının nəticəsi nədi? Odu ki, Fizulidən fərqli şeir yaranır və eyni zamanda Fizulinin ədəbi nüfuzuna da son nəticədə zədə dəymir, yəni o ədəbiyyat tarixində onsuz da pozulmaz fakt olaraq qalmaqda davam edir. Amma bir məsələ də var: inkarçılığın arxasında yaradıcılığın, ədəbi faktın dayanması kifayət eləyir ki, qara-qışqırığa ehtiyac qalmasın. Heyif ki, çox vaxt inkarçılıq yalnız quru iddialara söykənir. Bu da arxasında ərazi, millət və dövlət mövcud olmayan bir bayrağı hay-küynən yellətməyə oxşayan bir şeydir.

- Necə bilirsiz, doğurdanmı, yaxşı yazı çoxlu mütaliənin məhsuludur?

- Yaradıcılıqda mütaliəni, nəzəriyyəni şahmatın debüt hissəsinə bənzətmək olar. Debüt (məsələn, “Vəzir qambiti”, “Каго-Каnn” müdafiəsi və s.) şahmatda 10-15-ci gedişədək bütün variantlarçün işlənib hazırlanmış baza (əzbər) gedişləri sistemidi, yəni nəzəriyyədi, savaddır. Ancaq debüt oyunda uzaqbaşı məhz 10-15-ci gedişə qədər əhəmiyyətli olur. Ondan sonra oyunçunun öz fərdi qabiliyyəti işə düşməli, öz yaradıcılığı başlamalı, öz beyni işləməlidir... Bədii yaradıcılıqda da belədi.

- Belə fikirləşənlər də var ki, yaxşı əsər yazmaq üçün istedad 5-10 faiz rol oynayır, əsas mütaliədi, intellektuallıqdı.

- Cəfəng fikirdi. Hamıya məlumdu ki, “o 5-10 faiz istedad” dünyanın intellektual kəsiminin 40 faizində var. Ancaq bu 40 faizin çox cüzi hissəsinin bədii yaradıcılıqia məşğul olmaq imkanı var. Ümumiyyətlə, kimdə nə yoxdusa, təbii ki, həmən şeyin əhəmiyyətini kiçiltməyə çalışır. Məncə, düstur budu: (60 faiz istedad + 40 faiz intelektuallıq) + 100 faiz özünəməxsusluq. Burda mötərizənin içindəki cəm güclü mətnin şərtidi. Onun üstünə 100 faizlik üslubun gəlinməsiynən isə artıq müəllifin tamamlanmış obrazı alınır.

- Bu gün ədəbi mühitimizdə «estetik fərqlər»dən danışmaq çox dəbdədi. Bəzi şairlər ittiham olunurlar ki, onların şeirləri həyatdan uzaqdı, gerçəkliyi ifadə eləmir.

- Ədəbiyyatdan, ədəbi kriterilərdən bir balaca məlumatlı olmaq kifayyətdi ki, bu mübahisələri mənasız hesab eləyəsən. Məsələn, Kafkanın “Çevrilmə”sinin real həyatla bağlılığı var idi? Ya da tutaq ki, fantastika ədəbiyyatı ədəbiyyat deyil?

Bu mübahisələrdə incə bir fırıldaq var ki, onun üstünü açmaq lazımdı. Nədi o? Şərti olaraq şeirin iki halını götürək, Birinci halda şeirə həyatın, məişətin, sosiallığın real predmetləri daxil olur. İkinci halda isə şeirdə həyatın mənzərəsi ümumiləşir – bu halda artıq şeirdəki insanın ayaqqabısı yox, insanın özüdü, sevgilinin içdiyi konyak yox, sevginin özüdü, həyatın cari hadisələri yox, həyatın özüdü və sair. Yəni birinci halda şeirdəki vizual gerçəklikdi, ikinci halda virtual gerçəklikdi. Axı insan da, sevgi də , həyat da, ölüm də gerçəklikdi və hətta əbədi gerçəklikdi. Fərqi yoxdu, hər iki gerçəklik ədəbiyyat predmetidi. Bax indi gəlirik əsas məsələyə: məsələlərin sıralanmasında birinci о qoyulmamalıdı ki, sən bu iki gerçəkliyin hansını yazırsan. Əsas sual bu olmalıdı ki, sən bunların hansını yazmağından asılı olmayaraq, ədəbiyyata yeni nə gətirdin?

- Belə başa düşdüm ki, “şeir mütləq real həyatın içinə girməlidir” fikrinə birmənalı münasibətiniz yoxdur.

- Burda iki müxtəlif yanaşma uzun illərdi ki, yanaşı yaşayırlar. Biri belədi ki, ədəbiyyat reallığı əks elətdirməlidi. İkincisi isə belədi ki, həyatı olduğu kimi əks elətdirən ədəbiyyat kimə lazımdı? Bu iki mövqe bir-biriylə mübahisədə və eyni zamanda bir-birinə mane olmadan qoşa qarıyacaqlar. Zatən ədəbiy-yatda rəngarənglik də elə burasındadı. Kim bu iki mövqenin hansında ciddi əsər yarada bilirsə, qəbul! Ancaq söhbət şairdən gedəndə vəziyyət bir balaca dəyişir. Yəni xatırlamaq lazım gəlir ki, şair fotoqraf deyil.

Əslində şeirin “həyati” olması heç mümkün də deyil. Leyts haqlıydı deyəndə ki, “Şairlər uşaq kimi bir şeydirlər – yazı stulunda oturanda ayaqları yerə çatmır”. “Şeir effekti” baxımından bu düstur bütün ədəbi istiqamətlərdə doğrudu. Şairlər romantik-simvolik yazarkən tutaq ki, yuxarıda «Qız qalası»nın damında oturmuş kimi, realist yazarkən isə zirzə-midə bar stulunda(o stullar adətən çox hündür olur) oturmuş kimi oturur. Və mahiyyət etibarilə şairlərin ayağı hər iki halda yerə çatmır, şairlər hər iki halda göydədirlər, boşluqdadırlar. Ona görə də şeir yer hadisəsi olmazdan daha çox göy hadisəsidi.

- Ədəbiyyatda yaşa dolmuş yazarlardan tez-tez soruşulan bir məsələ: sizin gəncliynizdəki ədəbi mühitlə bu günkü ədəbi mühitin gencliyi arasında fərq var, yoxsa yox?

- Fərqlər var, özü də lap çox hallarda bu günkü gəncliyin xeyrinə. Bu günkü gənclərdə ədəbiyyat yanğısı daha çoxdu, ədəbi prosesdə daha fəaldırlar və sair. Gəncliyə münasibət isə ayrı bir söhbətin mövzusudu. Məsələn, qabaqlar gəncliyin ədəbiyyata yolunu bağlayaraq onu məhv eləyirdilər. İndi də gənc-liyi topdan adlar çəkə-çəkə, topa-topa ədəbiyyata dolduraraq məhv eləyirlər. Nədi-nədi, kimlərsə özlərinin «gənclərin qayğıkeşi» obrazlarını yaratsıniar.

Elə gənclərin də ədəbiyyata münasibətində hərdənbir adamı təəccübləndirən təzadlara rast gəlmək olur. Bir dəfə gənc yazarlardan biri mənim kitabım haqqında bir yazı yazmışdı. Sonra bir nəfərdən xahiş eləmişdi ki, mənə zəng eləyib ovqatımı öyrənsin. Görsün ki, о öz yazısıyia məni əsəbləşdirməyə nail olub, yoxsa yox. Görsün ki, mən ona cavab yazacağam, yoxsa yox. Matım-qutum qurudu. Bu adama elə gəlirmiş ki, ədəbi mühitə təzəcə gəlməsinə rəğmən o, adamı əsəbləşdirmək texnologiyasını bilir, ancaq 20 illik ədəbiyyat təcrübəsi olan mən əsəbləşməmək texnologiyasını bilmirəm. Möhkəm təəccübləndim.

- Ədəbi mühitdə dostların varmı?

- Qələm adamlarıyla dostluğun ən saf vaxtlan ədəbiyyata həvəskar dövrdə olur. Uzaq tələbəlik vaxtlarımızda Faiq Balabəyli, Vasif Süieymanla ədəbiy-yatdakı münasibətlərimiz həyatdakı münasibətlərimizi tamamlayırdı. İndi qələm adamlarıyla dostluq çətinləşib. Çox vasvasıdırlar. Mənimçin qiymətli üç-dörd adamla pis-yaxşı dostluğu həm özümüzdən, həm də ətrafdakı mərdüməzarlardan qorumaqçün şəxsən mən xeyli təmkin və əzm göstərməli oluram.

- Yazarlanmız pis-yaxşı dünyaya inteqrasiya yolundadı. Bu istiqametdə hansı problemlərimiz daha aydın görünür?

- Problem çoxdu, onları deyiblər. Qoy mən deyilməmişini deyim. Bizim ədəbi, fəlsəfi düşüncəmiz hələ ki, öz içimizdəki prosesnən məşğuldu. Dünyadakı dəyərlərə qarşı bir kompleks içndəyik. О dəyərlərlə mübahisə eləmək ağlımıza belə gəimir. Dünyada gedən polemikalara qoşulmaq xofu hələ də canımızdadı. Məsələn, bunu elə-belə deyirəm, xarici müəllifin «Tarixin sonu» əsərini alt-üst eləmək azərbaycanlı yazarın ağlına da gəlmir (ağlı buna çatır, ya çatmır-bu, sonranın işidi). Azərbaycanlı yazar oturub yalnız, məsələn, Hüseynbala Mirələmovun təzə əsərini gözləyir ki, tənqid eləsin. Dünya müəllifləri qarşısında daim farağat vəziyyətində, heyran poza-sındayıq. Bəlkə də səhv eləyirəm, ancaq mənə elə gəlir ki, dünyaya inteqrasiya həm də dünyadakı dəyərlərlə hərdənbir mübahisə eləməkdən keçir.

- Bəs dünya dəyərlərinin Azərbaycana gətirilməsi prosesi necə gedir?

- Sanki bizimkilər söz veriblər ki, dünyanın yaratdığı bütün gözəl dəyərlərin anasını ağladacaqlar. Bizdə ən yaxşı filmin dubljajda şitini çıxarıb, ən yaxşı verilişin pis anoloqunu yaradıb, ən yaxşı əsəri bərbad tərcümə edib, məhv eləyirlər.

- Çağdaş ədəbi kritikamızın vəziyyətiylə bağlı nə deyərdiniz?

- Hələ onu deyim ki, tək bizdə yox, elə dünyada da ədəbiyyatşünaslığın həcminin ədəbiyyatın həcmindən qat-qat çox olması adama qəribə gəlir. Bizdə lap ağını çıxarıblar. Dissertasiya mövzularının əksəriyyəti təxminən bu xarakterdədi: «Filankəsin «Filan» əsərindəki Filanə obrazıyla, Bəhmənkəsin «Bəhməniyyə» divanındakı Bəhmən obrazı arasındakı müqayisə müstə-visində gender problemləri»… Heç dəxli var?!

Ümumən ədəbi tənqidimizin vəziyyəti yaxşıdı. Hərçənd ki, bəzən belə hallar da olur: tənqidçilərin qarşısına Hindistan qoyursan, onlarsa onun üstündə Amerika kəşf eləyirlər.

- Oxuduğunuz əsərlərdəki hansı qəhrəmana bənzəmək istərdiniz?

- Yazmağa başlayandan heç bir kitabı oxucu zövqü ilə oxuya bilmirəm. Soruşsalar ki filan əsərdə filan qəhrəmanın sonu necə oldu, cavab verə bilməyəcəyəm. Çünki mən əsəsri oxuyanda qəhrəmanı izləmirəm, müəllifi izləyirəm ki, görüm yazıçı hara gedir, hansı labirintlərdən keçir, hansı manevrləri eləyir və hara gəlib çatır? Ona görə də əsər qəhrəmanlarından ideal seçmək fürsəti olmayıb.

- Deyirlər ki, siz də meyxana dinləyirsiniz?

- Mənim xoşuma gələn meyxana deyişməsindəki konflikt fəlsəfəsidi. Bilirsən ki, ədəbiyyatda da, incəsənətdə də iki nəfərin qarşıdurması sünidi və təxəy-yülün məhsuludu. Meyxanadasa bu konflikt birbaşa həyatın içində yetişir və ətrafa nüfuz eləyir. Sadəcə, meyxanada nə çatışmır? Qarşı duran tərəflərdən biri əks fikirli olmalıdı, bizimkilərin meyxana deyişməsində, bax, bu yoxdur. Yəni əks mövqelərin toqquşması olmadığı üçün maraq doğurmur.

- Tənqidə dözümlüsünüzmü?

- Özümün də, qələm dostlarımın da təcrübəsindən bir şeyi dəqiq deyə bilərəm: bəzən qətiyyətlə qəbul eləmədiyi iradlar da, şüuraltı da olsa, yazarın xeyrinə işləyir. Bu mənada tənqidi qəbul eləməyən adam yoxdur.

- Salam bəy, ümumiyyətlə, yazmağın, yaşamağın nə mənası var?

- Bəlkə də, oxuduğumuz kitabda, baxdığımız filmdə, yazdığımız yazıda, ümumiyyətlə, ucdantutma hər şeydə məna axtarmağın özü elə mənasızlığın ən yekəsidi. Tutaq ki, mən həm də heyvan kimi təkcə mənalarla yox, həm də instinktlərlə yaşamalı oluram.

Biz istəsək də həyata münasibətdə eqoist ola bilmirik. Sənin ömrünün özünçün heç bir mənası olmaya bilər, ancaq məsələn, sənin yaşamağının balaların üçün mənası var axı. Məsələn, bu müsahibənin mənimçün heç bir mənası yoxdu, ancaq mən bunu sənə görə eləyirəm, bu, səninçün lazımdı.

Azərbaycanda yüzdə yüz insan kimi yaşamağa çalışmaq faciədi. Hərdənbir heyvan olmaq da lazımdı. Yəni əgər düşdüyün mühiti dəyişə bilmirsənsə, həmin mühitə müəyyən qədər adaptasiya olunmalısan, vərdiş eləməlisən.

- Hətta yaramazlığa və alçaqlığa da?

- Bu sual təmiz olduğu qədərincə də romantikdi. Bataqlıqda yaşayıb palçığa batmamaq mümkün deyil. Heç kim özünü kənara çəkməsin, sən də, mən də – hər birimiz artıq palçığa batmışıq. Ancaq bir var bu palçığa topuğa qə-dər batırsan, bir də var boğaza qədər. Özünü boğaza qədər batmaqdan qorusan kifayətdi. Topuğa qədər batmaqdan qorxmaq lazım deyil, hətta ona girmək mütləq lazımdı.

- Şairlər adətən zamanı ötürlərsə, siz zamana uyğunlaşmaqdan danışırsınız. Bu ziddiyyəti necə açardınız?

- Mən az-çox dünya və Azərbaycan ədəbiyyatı ilə tanışam. Sən yəqin, şeirdəki zamansızlıqdan danışırsan. Əlbəttə ki, bədii mətndə zamanı ötməyə nə var?!

- Söhbət şairlərin şəxsiyyət kimi zamandan üstün olmasından gedir.

- Şəxsiyyət kimi çox nadir hallarda olub ki, şairlər öz zamanlarından qabağa çıxıblar – o da ki, bir-iki addım. Bu da böyük nəticə etibarilə Molla Nəsrəddi-nin ayağını üç dəfə cızıqdan kənara qoymasına oxşayıb.

- Görməmişliyə münasibətiniz necədi? Adamın hər şeyi var, amma gözü doymur…

- Əslində doymamaq pis şey deyil e, hardasa yaxşı haldı. Zarafatsız, bir tə-rəfdən baxanda gözün doymağı «son» demək olardı. Hərdən şair məntiqsizliyiylə fikirləşirəm ki, yaxşı cəhət kimi təqdim elədiyimiz «könül toxluğu» normal haldımı? İnsan necə «gözü-könlü tox» ola bilər? Dünyada zövq və səfa mənbələri bu qədər çoxkən, adam necə aza qane ola bilər? Yəni, adamların daha çox qazanmaq, daha yaxşı yaşamaq istəyi başadüşüləndi. Ta orası aydındı ki, söhbət qazanmaqdan gedir, qamar-lamaqdan yox.

Həyat, yaşayış daha çox fərdi məsələdi. Bizimki isə yaşamaq deyil, bir-birimizlə «yaşamaq yarışı»dı, şəxsi xasiyyətli deyil, kütləvi xasiyyətlidi. Bir-birimizə acıq verə-verə, bir-birimizin bəhsinə yaşamaqla, əslində öz həyatımızı özümüz cəhənnəmə çeviririk... Məsələn, Azərbaycanda maşınların hər yerdə olduğundan hündür olması bu əcaib yarışın nəticəsidi.

Bunun adı rəqabət deyil e, rəqabət intellektə söykənsin gərək. Yəni adam hara qədər nadan olar bilməyə ki, bir milyon verib, məsələn, uçan qurbağa almaq başqalarından yaxşı yaşamaq demək deyil, başqalarından düşük yaşamaqdı. Toyda pul səpməyin, fonaqram müğənnisinin bir saatına 10 min verməyin yaxşı yaşamağa nə aidiyyatı var?

- Qurban verməyi bacarırsınızmı?

- Güzəştə getmək də, qurban vermək də lazımdı. Ancaq pis odur ki, bir insan, hətta bir xalq qurbanlar hesabına yaşamağa vərdiş eləsin.

- Yeri gəlmişkən, deyirlər ki, televiziyalardan, qəzetlərdən, müsahibələrdən qaçırsınız.

- Yox, qəzetlərdən qaçmaq fikrim olmayıb. Amma efirə o qədər də həvəsli deyiləm. Ümumən düşünürəm ki, yazı adamının özünə qapılmağa da vaxtı qalmalıdı. Çox üzdə olmaq adamı çox dərində olmaqdan eləyən şeydi.

- Doğrudan, necə düşünürsünüz, nə vaxta qədər bizim teleməkanımız şouyla nəfəs alacaq?

- Bunu onlardan soruşanda qəribə izahlar verirlər: guya tamaşaçı, reytinq bunu istəyir indi. Əvvala «tamaşaçı» yoxdu, «tamaşaçılar» var, yəni çoxrəngli, çoxzövqlü auditoriya var. İkincisi, bunlar hamısı nağıldı, sən nə vaxt fərqli bir veriliş eləyib tamaşaçı qarşısında seçim imkanı yaratdın ki, tamaşaçı səviyyəli verilişi qoyub, səviyyəsizi seçdi?! Sadəcə, istedad, intel-lekt böhranıdı, özlərinin səviyyəsini ifadə eləyir, günahı «tamaşaçının zövqsüzlüyünün» üstünə qoyurlar.

Bir dəfə kefimin yaxşı vaxtında Nazim Hikmətin şeirini taksi sürücüsünə dedim, şeir həqiqətən onu tutdu. Bu yazıq neyləsin ki, ona səhərdən-axşamacan radiolarda tamada şeirləri dinlətdirib, sonra da adını zövqsüz qoyuruq?

- Heç olubmu ki, şeir yazmaqdan bezəsiniz?

- Bezməyim olmayıb. Amma fələyin çərxinin reklam çarxı sürətiylə fırlandığı indiki vaxda şeir yazmaq hərdən mənə gülməli görünür. Hərdən!