İbrahim Mustafayev karyerasının son illərində bir sualın üzərində dayanıb: Niyə iddialı və genişmiqyaslı infrastruktur layihələri çox vaxt məhz diplomatiya mərhələsində uğursuzluğa məruz qalır? Azərbaycanın kapital bazarlarını müasirləşdirməkdən tutmuş COP29 çərçivəsində böyük enerji dəhlizlərinin qurulmasına qədər iştirak etdiyi mürəkkəb layihələr ona bir mühüm dərs verib: problemlərin əksəriyyəti texniki çətinliklərdən yox, qeyri-müəyyənliklər içində maneələri aşmaq bacarığından asılıdır.

Hazırda ABŞ–Azərbaycan Ticarət Palatasında (USACC) fəaliyyət göstərən İ.Mustafayev özünü ABŞ-nin enerji təhlükəsizliyi ilə Xəzər regionunun enerji infrastrukturu arasında əməkdaşlığın kəsişməsində görür.

“Qafqazinfo”ya müsahibəsində o, karyerasında iştirak etdiyi strateji layihələrdən çıxardığı dərslərdən və nəticələrdən danışır.

– Zəhmət olmasa, özünüz barədə məlumat verin.

- Mən Azərbaycanda enerjinin təkcə iqtisadi resurs deyil, həm də milli siyasətin və diplomatiyanın əsas dayağı olduğu bir dövrdə anadan olub böyümüşəm. Valideynlərimin hər ikisi kimya mühəndisidir və onların yanında böyümək məndə analitik təhlilə, eləcə də mürəkkəb problemlərin həlli ilə ictimai rifaha xidmət etməyin dəyərinə dərin hörmət yaradıb.

Orta təhsilimi Azərbaycanda bitirmişəm, daha sonra isə ABŞ-nin Boston Universitetində Biznesin İdarə Edilməsi və Kompüter Elmləri üzrə bakalavr təhsili almışam və fərqlənmə ilə məzun olmuşam. Bostonda keçirdiyim dörd il mənə həm analitik düşüncə sərtliyini, həm də beynəlxalq təhsil mühitini yaxından tanımaq imkanı verdi.

– Peşəkar karyeranıza Azərbaycanın dövlət sektorunda çətin vaxtlarda başlamısınız. Həmin dövrdən hansı dərsləri çıxardınız?

- 2017-ci ildə, şiddətli valyuta devalvasiyasından sonra bazarların sabitləşdirilməsi tapşırığını üzərinə götürən Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasına qoşulmaq sanki fırtına zamanı komanda mərkəzinə daxil olmaq kimi idi. Palata banklara, sığorta şirkətlərinə və qiymətli kağızlar bazarına nəzarət edirdi. Mən həmin vaxt törəmə maliyyə alətləri bazarının formalaşdırılması təşəbbüsünün baş analitiki təyin olundum. Bu, qlobal təcrübələri araşdırmaq, onları Azərbaycana uyğunlaşdırmaq və maarifləndirici seminarlar keçirmək demək idi.

Bu dövr mənim üçün sistemli risklər üzrə intensiv təcrübə məktəbi oldu. Ən böyük dərs isə budur: qurumların etibarlılığı hər şeydir – bir dəfə itirildikdə bərpası yavaşdır, lakin düzgün islahatlar etimadı yenidən qurmağa imkan verir.

– Bakı Fond Birjasında Ticarət və Üzvlük üzrə ən gənc rəhbər oldunuz. Bu vəzifədə əsas layihələriniz nələr idi?

- Fond Birjasında işləmək həm böyük fürsət, həm də məsuliyyət idi. Mən illik bir neçə milyard manatlıq ticarət dövriyyəsinə, əsasən dövlət istiqrazları ilə əməliyyatlara cavabdeh idim. Dövlət istiqraz hərracları üçün real vaxt abunə mexanizmini tətbiq etdik və pandemiya dövründə artan volatillik zamanı bu islahat bazar likvidliyini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırdı.

2019-cu ildə ilk dəfə beynəlxalq maliyyə institutu olan Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankının milli valyutada istiqraz emissiyası həyata keçirildi və həmin vaxt yerli investorlar rekord həcmdə sifariş təqdim etdilər. Paralel olaraq kapital bazarları infrastrukturunun gücləndirilməsi üçün yeni büdcə mənbələri formalaşdırdıq və Birjanın strateji planını hazırladıq.

Bu mərhələ mənim üçün yalnız texniki islahatlar deyil, həm də Azərbaycanın maliyyə bazarlarının qlobal standartlara uyğunlaşa biləcəyinin sübutu idi. Həmin dövrdə ölkənin Dünya Bankının “Doing Business” reytinqində ciddi yüksəlişini görmək xüsusilə qürurverici idi.

– Yale Universitetində MBA təhsili karyeranıza necə təsir göstərdi?

- Yale mənim üçün dönüş nöqtəsi oldu. Burada strategiya, maliyyə və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün enerji infrastrukturu üzrə dərin biliklər əldə etdim. Professor Kevin Donovanla birlikdə tədqiqat və tədris köməkçisi kimi çalışırdım. Onunla inkişaf etməkdə olan bazarlarda enerji əlçatanlığı üzrə araşdırmalar aparırdıq və nəticədə Keniyaya sahə səfərinə qatıldım.

Bu təcrübə beynəlxalq enerji sistemlərinə və onların institusional çərçivələrinə marağımı daha da artırdı. Yale həmçinin müxtəlif ölkələrdən siyasətçilər, sahibkarlar və investorlarla əlaqə yaratmaq imkanı verdi. Bu, enerjinin sadəcə kilovat və boru kəmərlərindən ibarət olmadığını, maliyyə və beynəlxalq əməkdaşlığın əsas rol oynadığını mənə daha dərindən anlatdı.

– Sizi BCG-də məsləhətçiliyə cəlb edən nə oldu?

- Dövlət sektorunda və Fond Birjasında keçirdiyim illərdən sonra maliyyə, enerji və strategiyanın kəsişməsində daha geniş miqyaslı layihələrlə işləmək istəyirdim. Buna görə Yale məzuniyyəti sonrası Vaşinqtonda Boston Consulting Group-a qoşuldum.

BCG-də qlobal logistika şirkətləri üçün geosiyasi ssenari planlaşdırılması, təchizat zənciri diversifikasiyası (“Çin+1” strategiyası), qida istehsalı və Wall Street bankları üçün əməliyyat təkmilləşdirmələri kimi layihələrdə çalışdım.

Lakin ən əhəmiyyətlisi ABŞ kollektivindən COP29 nümayəndə heyətinə dəstək üçün təyin olunan yeganə məsləhətçi olmam idi. Bu, mənə Azərbaycan təcrübəmi qlobal enerji və iqlim diplomatiyası ilə birləşdirmək imkanı verdi.

– COP29-da fəaliyyətiniz haqqında daha geniş məlumat verə bilərsinizmi?

- 2024-cü ildə COP29 nümayəndə heyətində çalışmaq karyeramın ən vacib mərhələlərindən biri oldu.

Mən Azərbaycanın COP29 strategiyasının analitik çərçivələrinin hazırlanmasına, hidrogen enerjisi üzrə inteqrasiya modellərinə və ölkənin mövcud qaz boru kəmərlərinin hidrogen daşınmasına uyğunlaşdırılması üzrə təhlillərə cavabdeh idim. Hidrogen layihələri üçün ssenari planlaşdırılması, risk təhlili və Avropa bazarına uyğun kommersiya modellərinin hazırlanması əsas vəzifələrimdən idi.

Paralel olaraq, ilk dəfə keçirilən Bakı İqlim Fəaliyyəti Həftəsinin strukturlaşdırılması və təqdimatına rəhbərlik etdim. Bu tədbirə 150-dən çox siyasətçi, maliyyəçi və texniki ekspert qatılmışdı. Bu fəaliyyətlərə görə COP29-un İqlim üzrə yüksək səviyyəli çempionu tərəfindən rəsmi tanınma aldım.

Mənim üçün əsas məqsəd Azərbaycanı yalnız karbohidrogen ixracatçısı kimi deyil, hidrogen və təmiz enerji diplomatiyasında etibarlı tərəfdaş kimi mövqeləndirmək idi.

– Vaşinqtonda Yaşıl Maliyyə Liderlik Sammitində moderatorluq etmək necə bir təcrübə idi?

- 2024-cü ilin oktyabrında keçirilən Sammit ABŞ Ticarət Nazirliyi, Johns Hopkins Universiteti və USACC tərəfindən təşkil olunmuş mühüm tədbir idi. Mən aparıcı plenar sessiyalardan birinin moderatoru idim və bu, ABŞ–Azərbaycan dialoqunun mərkəzində yer almaq üçün böyük imkan idi.

Panel EXIM Bank, Carlyle və Amalgamated Bank kimi qurumların yüksək səviyyəli nümayəndələrini bir araya gətirmişdi. Mənim rolum müxtəlif maraqları bir platformada birləşdirərək söhbəti əməli nəticələrə yönəltmək idi.

Bu moderatorluq yalnız müzakirəyə rəhbərlik etmək deyil, həm də Amerika maliyyə institutları ilə Azərbaycanın strateji prioritetləri arasında etimad körpüsü qurmaq demək idi.

– ABŞ üçün qabaqcıl enerji texnologiyaları ilə bağlı layihə planlarınızı necə təsvir edərdiniz?

- Hazırda USACC-də strateji layihələr üzərində işləyirəm və növbəti illər üçün üç əsas istiqamət müəyyənləşdirmişəm:

Geosiyasi risk xəritələşdirməsi – energi layihələrində siyasi və kommersiya risklərini böhrana çevrilməmişdən əvvəl aşkarlayan alət.

Təchizat zənciri dayanıqlığı – uran, hidrogen komponentləri, batareya mineralları kimi kritik sahələrdə zəif nöqtələrin stress-testindən keçirilməsi.

ABŞ enerji texnologiyalarının ixrac rəqabət qabiliyyəti – xüsusilə Kiçik Modulyar Reaktorlar (SMR) üçün uyğunlaşdırılmış maliyyələşdirmə və tənzimləyici çərçivələr.

Əsas ideya budur ki, iri infrastruktur layihələri yalnız texniki baxımdan yox, həm də siyasi və institusional etimad təmin edildikdə həyata keçir.

– Hidrogen və nüvə enerjisinin xüsusi roluna niyə bu qədər diqqət ayırırsınız?

- Çünki bu sahələr “uzun oyun”dur. Külək və günəş mühüm olsa da, fasiləsiz enerji mənbəyi deyil. Hidrogen və nüvə isə sənaye dekarbonizasiyası və şəbəkə sabitliyinin təminində əsas rol oynayır.

EDF şirkətində nüvə təhlükəsizliyi mühəndisi olan Orxan Əkbərovla birgə araşdırmalarımız göstərir ki, SMR texnologiyaları təmiz, davamlı və strateji cəhətdən vacib enerji gücü təmin edir. Yaşıl hidrogen isə ağır nəqliyyat və sənayedə karbon emissiyasının azaldılmasında mühüm alətdir.

Hər iki sektor böyük infrastruktur, tənzimləyici çərçivə və təchizat zənciri tələb etdiyi üçün bu sahələrə fokuslanmaq vacibdir.

– ABŞ enerji strategiyasında Kiçik Modulyar Reaktorların (SMR) gələcək rolunu necə qiymətləndirirsiniz?

- Orxan Əkbərovla birgə yazdığımız və Yale Journal of International Affairs tərəfindən nəşrə qəbul edilən məqalədə Qərb və Şərq nüvə reaktor modellərini müqayisə etmişik.

Hazırda Rusiya və Çin dövlət dəstəyi hesabına inkişaf etməkdə olan bazarlarda üstünlük qazanıb. ABŞ isə SMR texnologiyaları ilə bu boşluğu doldura bilər. SMR-lər köhnə kömür stansiyalarının əvəzlənməsi, sabit elektrik gücü və şəbəkə dayanıqlığı üçün ideal seçimdir.

Beynəlxalq miqyasda bu reaktorlar ABŞ üçün güclü təhlükəsizlik standartları ilə birləşən rəqabətli ixrac paketi yaradır.

– Azərbaycanın və Xəzər regionunun növbəti illərdəki rolu nə olacaq?

- Azərbaycan coğrafiya, enerji və diplomatiyanın kəsişməsində yerləşən unikal məkandır. Cənub Qaz Dəhlizi Avropanın enerji təhlükəsizliyində kritik rol oynayır və illik 25 milyard kubmetrdən çox qaz təmin edir.

Bununla yanaşı, Xəzər–Qara dəniz–Avropa Yaşıl Enerji Dəhlizi kimi layihələr Azərbaycanın təmiz enerji keçidində liderliyini göstərir. Naxçıvan bölgəsinin Yaşıl Enerji Zonası statusuna keçidi və Türkiyə ilə sinxron şəbəkə planları isə regionun yeni strateji imkanlarını açır.

ABŞ üçün Azərbaycan yalnız sabit infrastruktur deyil, həm də sübut olunmuş enerji diplomatiyası təcrübəsinə malik tərəfdaş deməkdir.

– Sonda, sizin üçün uğur nə deməkdir?

- Uğur mənim üçün şəxsi nailiyyət deyil, üzərində işlədiyim layihələrin real təsir yaratmasıdır. Əgər bir neçə ildən sonra ABŞ agentlikləri və şirkətləri enerji texnologiyalarının tətbiqi barədə qərar verərkən mən hazırladığım analitik alətlərdən istifadə edəcəklərsə, bu, böyük uğurdur.

Eyni zamanda istəyirəm ki, Azərbaycan qlobal enerji diplomatiyasında yalnız karbohidrogen ixracatçısı kimi yox, real həllər mərkəzi kimi tanınsın. Əgər hazırladığım geosiyasi risk xəritələri və tənzimləyici çərçivələr real layihələrdə tətbiq olunarsa, mən həm ölkəmə, həm də peşəkar missiyama dəyər qatdığımı hiss edəcəyəm.

Səidə Nurməmmədli