Azərbaycanın ədəbiyyatının istedadlı şairi Aqşin Yenisey “Qafqazinfo”ya müsahibə verib. O, müsahibəsində yenicə xilas olduğu ağır xəstəlikdən sonra yaşantılarından və yaradıcılığından danışıb. Aqşin sağalandan sonra indi daha bir problemlə üz-üzə qaldığını açıqlayıb. Müsahibəni sizə təqdim edirik.

- Səhhətiniz necədir, xəstəlikdən sonra özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Yaxşıyam. Qəfil qasırğaya yaxalanan karavella kimi sirroz göyərtəmdə nə vardısa hamısını süpürüb apardı. Dövlətimizin qayğısı və dostlarımızın duaları sayəsində xilas oldum. Qada görməsinlər. İndi hücrəmə çəkilib bunun əvəzini nə zamansa Azərbaycana  qaytara biləcək yazılar üzərində işləyirəm.

- Qayıdıb geriyə baxanda peşmanlıq hissi keçirirsinizmi? Ədəbiyyata, yaradıcılığa münasibətinizdə bir inciklik, küskünlük yaranmayıb ki?

- Əlbəttə, peşmanlıq, üzrxahlıq hissi var. Etdiyi səhv əməldən peşman olmayanlar əxlaqı xəstə olan adamlardı. İnsan həyatı, bir növ, zirvədən yuvarlanan qar yumağı kimidir. O, bu yolçuluğa balaca bir qartopu kimi başlayır, yuvarlandıqca yolundakı qarları, altındakı zir-zibil qarışıq özünə sarıb böyüyür. Bəzi qar yumaqları öz yükünün ağırlığına, yolun sərt enişinə dözə bilməyib yarıyolda dağılır, bəziləri isə cığır aça-aça yolun sonuna nəhəng ağ bir təpə kimi sağ-salamat gəlib çatır. Eyni qar, eyni zirvə, eyni eniş, amma açılan cığırlar fərqli.

Günahkar axtaranlar ədəbiyyatda təsadüfü olan eqoist adamlardir. Mən ədəbiyyatın dünyanın, xalqın tarixində, taleyində oynadığı rolun ağırlığını öz çəkim qədər dəqiq bilirəm. Sadə bir misal deyəcəyəm.  Ermənilərlə rusların əsgər Valeri Permyakov dartışmasında ermənilərin hay-küyünü rus tarixçlərindən biri bircə cümlə ilə xırp kəsdi. Dedi ki, ermənilərin indi yaşadıqları ərazilərdə qədim dövlətçilik iddiaları boş söhbətdir, çünki onların bu ərazilərlə bağlı heç bir tarixi ədəbiyyatı yoxdur. Yüz ildir Azərbaycan tarixçilərinin sübut etmək istədiyi faktın bir cümlə ilə ifadəsi. Ədəbiyyat tarixin yoxdursa, tarixin də yoxdu. Çar Fyodor Mixailoviçi edama məhkum etsə də, Dostoyevski Rusiyanın gələcək qüdrətini çarın özündən çox düşünürdü. Ədəbiyyatın gücü budur.  Kabab yeyib, araq içib arvadlara şeir yazmaq deyil. Mən indi özüm üçün heç nə yazmıram, yazmağa utanıram.  

- Deməli, yaxşı mənada təsir göstərib?

- Xəstəlikdən əvvəl Azərbaycanda Orta əsrlərdəki inanc formaları, təriqətlər haqqında araşdırmalar aparırdım. Məqsədim bu idi ki, təxminən, Səfəvilər dövlətinin coğrafiyası hüdudları boyunca özündə siyasi, dini, mədəni həyatı ehtiva edən bədii mətn yazım, bu coğrafiyanın mənəvi xəritəsini çəkim. Sufilik inancının sirrini axtara-axtara Hindistanın Lahora əyalətinə qədər gedib çıxmışdım. Sufi inancına görə, həyat tale və iradənin qarşıdurmasından ibarətdir və insan kamilliyə yalnız öz iradəsi ilə taleyə qarşı çıxmaqla qovuşa bilər. İradədə hər şeyin qədəri taledəkindən yüksəkdir. Məsələn, taledə məişət dostluğu olan sevgi, iradədə eşq mümkünsüzlüyünə yüksəlir, taledə itaətin cənnət həzzini yamsılayan şərbət şirinliyi iradədə şər allahını ələ salan şərab tündlüyünə çevrilir və s. Mən bu əsəri sirrozla beş aylıq  mücadilədən sonra yazdım, hələ çap olunmayıb. İnanın ki, mən xəstəxanada yalnız bir sufi kimi iradi gücümü itirməmək, ağrını yenib həzzə çevirməklə məşğul idim. Xəstəlikdən sonra mənim yaradıcılığımın dini dəyişdi. Mən indi elə bir möcüzəyə inanıram ki, onun adı insan iradəsinin gücüdür.

- Doğrudanmı, inanırsınız ki, insan iradəsi qarşısında bütün problemlər acizdir?

- Aciz deyil, əksinə müvəqqəti, cılız çətinliklər iradəni öldürür. Ona görə sufilər dərd dalınca dərd arzulayırdılar, daha ağırını, dözülməzini. Onlar dərdi, ağrını bədənlərində məğlub etməklə şər allahına qalib gələcəklərini düşünürdülər. Mən daha başıma gələnlərə bu cür yanaşıram; şər allahı ilə döyüş. Təsəvvür edin, bir ay bundan əvvəl xəstəxanadan son yoxlanışdan sevinə-sevinə qayıtdığım gün Moskvadan əmim zəng vurdu. Ukraynadakı ABŞ-Rusiya müharibəsindən sonra əksər iş adamları kimi o da xeyli borca düşüb. İndi Moskvadakı bağını və Bakıda mənim yaşadığım evini satıb borc yiyələrindən xilas olmaq istəyir. Orada vəziyyət pisdir, Rusiyada borc-xərc məsələlərinə cinayətkar dəstələr nəzarət edir. İndi Moskva Bakının XIX əsrdəki qoçuluq dövrünü yaşayır. Belə çıxır ki, Rusiya Ukrayna əraziləri ilə yanaşı, Bakıda bizim evə də soxuldu və indi yenidən kirayə-köçkün həyatına qayıtmaq lazımdı. Bu ki içkinin fəsadı deyil, yatsam yuxuma da  girməzdi ki, rus-xoxol müharibəsi bizim evdə də hiss olunacaq. Mən buna da, bundan betərlərinə də hazıram. Tale anlayışı bəzən başına gələnlərə görə təkcə insanın özünü deyil, əcdadlarını da günahlandırır, məsələn, hind şudraları kimi. Araşdırmalarımdan bu nəticəyə gəldim ki, sufilik Hindistanda şudralığa qarşı yaradılmış və Orta Şərqdə atəşpərəstliklə qaynayıb-qarışmış sosial-ictimai məzmunlu hind dini olmuşdur. Sözümün canı budur ki, rədd olsun, bütün fatalist deyingənliklər!   

- Belə çıxır ki, onda siz də müharibənin evsiz qoyduğu adamların cərgəsinə qoşulacaqsınız?

 - Belə çıxır deyəndə ki, belədir.

- Bəs nə etmək fikrindəsiniz?

- Heç nə, yenidən “Özgə qapılarına”...

- İndi nə yazırsınız?

 - Orta əsrlər Azərbaycanı haqqındakı mətni redəktə edirəm. Alkoqol depresiyasının son həddində insanda hallüsinasiyalar yaranır. İnsan yuxunu, xəyalı gerçəklik kimi yaşamağa başlayır. Təsəvvür edin, mən xəstəliyimin son günlərində evdə səhərə qədər kimlərləsə oturub söhbətlər, mübahisələr, müzakirələr edirdim. Səhər yuxudan qalxanda mənə keşik çəkmək üçün yanımda qalan qardaşımdan soruşurdum ki, axşamkı qonaqlar nə vaxt getdilər. O da rahat şəklidə “Bir az olar” deyib sakit cavablar verirdi. Belə qonaqlıqlar, kimlərisə qarşılamalar, yolasalmalar, demək olar ki, hər gecə olurdu. Müalicədən sonra qardaşım danışır ki, hamısı yalan idi. Sənin yanına heç kim gəlmirdi, sən heç kimlə görüşmürdün, yola salmırdın. Öz-özünə oturub gözünə görünən kimlərləsə saatlarla söhbət edirdin, hətta qalxıb kimisi qapıdan ötürüb geri qayıdırdın. Qayıdıb sönmüş televizorda, guya, Barış Mançoya, futbola, kinoya baxırdın. Axırda da oturduğun yerdə yuxuya gedirdi. Qardaşım bunların hamısını qonşu otaqdan görürmüş. Hətta deyir ki, bir gecə otağında Misir qullarını danlayırdın ki, nə vaxta qədər daş daşıyacaqsınız. O günlərdə mənim həqiqət kimi yaşadığım şeylər hamısı yalan, xəyal imiş. İndi həmin hallüsinasiyaları yadıma sala-sala insanın öz xəyallarını, fantaziyalarını gerçəklik kimi yaşaması haqqında bir yazı yazıram. Özümə də qorxulu gəlir. Yeganə istəyim Bulqakovun təsirinə düşməməkdir.

Söhbətimizin sonunda Aqşin Yeniseydən oxucularımız üçün yeni yazdığı şeirlərindən  istədik. İndi onlardan bir neçəsini sizə təqdim edirik:

heç nəyi xatırlamaq üçün yaşamaq

heç tanımadığın birinin ölüm xəbərinə kədərlənməkdi,

sizinlə heç bir xatirəsi olmayan özgə qadınını unutmaqdı

üçüncü minilliyin yalqızlığı.

ağrısı sizin olmayan bir cana acımaqdı ölmədiyinin sübutu.

amma ağrının ki yaddaşı yoxdu

yadında qalacaqmı suyun, sınması səhəngin?

tapacaqmı tarix,

qədim qalanın əngindən fatehin diş kimi vurub saldığı

indi hansı daşı yoxdu?

ağlınmı, hissinmi mirası kimi asıb intihar kabusu

şairin ev muzeyindən köhnə tüfəngi?

olmayan şeylərin şəklini çəkmək üçündü

göz yaşlarının rəngi.

otur, bir az bax mənə...

bəzən insan nə vaxtsa heç nəyi xatırlamaq üçün yaşamağa başlayır

özünə qalan ömrünü.

sadəcə, heç vaxt unutmamaq üçün sevir, həyatındakı qadınlardan birini,

necə ki, bədən ağrıdan yadigar kimi saxlayır, yaranın yerini.

sənə nə olub, şair?

otur, otur bir az bax mənə...

canlı var ki, qırx ayaqla da sürünür həyatda və bədəni döngəlidir.

çünki bütün yolların keçmişi qaranlıq,

gələcəyi şübhəlidir.

çünki indiki zaman yoxdu; həyatın yarısı keçmişin axırı,

yarısı gələcəyin əvvəlidir.

ayrılıq qəlb, kasıblıq cib xəstəliyidir.

otur, bir az bax mənə...

bu sözləri kimsə sənə deməlidir:

sevgi içindəki yalqızlığı üzə çıxarıb gedibsə,

sevdiyin qadın olub, şair, insan yox.

otur, bir az bax mənə... təsəlli üçün.

sürrealistin çəkdiyi kriminal eskiz

yağış yağır... islaq bayraqlar yalqız dirəklərinə qısılıb ağlayır.

yalnız burda,

qaranlıq ucalıqlarda öz köməksiz vətəndaşına bənzəyir dövlət.

polislərin üzündə axtarış həyəcanının ünvanı göstərilməyib

yəqin, heç kim heç nəyin yerini deməyib.

daraqdan yoxa çıxıb güllə, daha bir ölüm oğurlanıb tətikdən.

xalqın barmaq izləri tapılıb hadisə yerindəki təklikdən.

ölüm həm də insanı inkar qanunudur.

insan yoxdursa, inkar da yoxdur.

deməli, yalnız o var.

o və onlar – tərpənməz tavan və yeriyən sütunlar.

 niyə belə tez?

keçmişin son günüydü,

Bakı küləyi qəzet satırdı heykəllərə

göyərçinlər söz və fikir azadlığı idi, daşa döndərilmiş insanların.

düşünmək ucadan susmaq idi masada

ucsuz-bucaqsız darıxmaq idi indiki zaman

qədim şüşənin dibində ah çəkirdi qoca şərab

alın tərini çoxdan tərgitmişdi ağ çörək.

boyat sözünə özgə köhnəsi kimi bürünən  vicdan

içki düşkünüydü bir şairin küncündə

divarın köksündən kişi səsi gəlirdi;

bir qəhqəhə hönkürüdü, kefli və xəstə:

niyə belə tez öldünüz, ümidlələrim?

arzularım, niyə belə tez qocaldınız?

söhbət səndən gedirdi heç kimin olmadığı yerdə.

qol saatlarını kiloyla satırdı qul bazarında çinli Xu

çin dilində bir boşqab yemək qiymətinəydi vaxtın kilosu.

qulların səhəri Çin vaxtıyla açılırdı paytaxtda.

sevgi yaşamaq, ayrılıq yadda saxlamaq üçün idi uzaqdakını.

yəni səni, yəni sənlərin çox olduğu Bakını.

necə ki, orda

xalqlar qələbələrini tarixə

məğlubiyyətlərini incəsənətə çevirirdi qədim kitablarda.

mədəniyyət ağrının tarixiydi operada.

on yeddinci əsrin ox yaralarıyla dönürdü evə

qoca ağrılar.

Ulduzlar gözü arxada qalan yalqızların yürüşüydü gecəyarısı.

Üzünü silirdi ay buludlara.

Nəsə vardı göyərçinlərə aid heykəllərin düşüncələrində.

Yoxsa daşlar da mı yalqızlıqdan ağrımağa başlayır,

İnsana bənzədilincə?

həyatın özü əsl teatr idi yerdə, sadəcə, səhnə mədəniyyəti çatışmırdı.

sonu alqışla bitməliydi hər şeyin;

çünki yalnız insan idi tamaşaçısı Tanrının, tarixin, taleyin...

söhbət səndən gedirdi.

işıqlar yuxu görürdü atasız evlərin qapısı ağzında

uşaqlar kağızdan kəsilmiş ürəkləri qucaqlayıb yatırdı.

evdəki kor güzgülərdə palçıqdan yaradılmış bir ümid darıxırdı.

güzgülərdəki əksim də atıb getmişdi məni.

diz çöküb dördkünc dolaba, yanaşı çəkdirdiyimiz şəkillərə baxırdım.

şəkillərdə də yox idin indi sən.

sənin olmadığın hər yerdən mən də yoxa çıxırdım.

əl yelləyərək göylərin hönkürtüsü olan dənizlərə,

yerlərin nəriltisi olan dağlara.

üzünü silirdi ay buludlara.

söhbət səndən gedirdi – mənim itkilərimin cəmindən.

gözlərin yuxuma girirdi gecələr və üzr istəyirdi:

"bağışla, biz kor idik, görə bilmirdik".

ayrılıq qaldığın, sevgi getdiyin yerin adıydı indi.

indi mənim də gözlərim buz bağlamışdı.

bədənimin buzlaşma dövrü başlamışdı.

indi köhnə fotolarda

özüm kimi unudulmuş insanların dostuydum.

o insanların ki,

indi heç özüm də onları xatırlamırdım.

keçmişin son günüydü

evimdə, masamda, taleyimdə hər şeyin artıq çatmışdı axrı.

yatmış saatımı geri çəkirdim

səninlə olduğum günlərə doğru.

aldığın çit köynəkdə

qırışmış xatirələrini ütüləyirdim, 

və mən indi bilirdim;

o vaxt mənim sevgimin köynəyi

sənin ürəyinin əyninə dar imiş.

söhbət səndən gedirdi, həkimlərin otağında.

əməyin mövhumatı

mən bir dəfə şübhəyələ inamı insan üzündə

qucaqlaşan yerdə gördüm, 

gənc fəhlə dəzgahın qopardığı barmağını ovcuna götürüb baxırdı.

yenicə doğulmuş oğlunu görən ata kimi gülürdü,

canından can qopduğuna nə inana, nə inanmaya bilirdi.

dilin ölümü

 “nə üçün televizora baxanda

radioya qulaq asanda,

qəzetləri oxuyanda kövrəlirsən, ata?

göz yaşları görünür yaxanda”.

“çünki televizorun dili lal olub, oğul,

danışa bilmir,

radionun qulağı kar olub

eşidə bilmir.

qəzetlərin gözü kor olub

oxuya bilmir.

və mən sənə

yazmamaq, oxumamaq, danışmamaq üçün bir dil öyrədirəm”.